УДК 37.016:811.112
Навуковы кіраўнік – З.А.Урбановіч, настаўнік беларускай мовы і літаратуры ДУА “ВПК Дабравольскі дзіцячы сад-сярэдняя школа”
У Беларусі ёсць шмат геаграфічных назваў, кожная з якіх мае сваю таямнічую гісторыю ўзнікнення. Але ўражвае тое, што большасць маладых людзей не ведае нават, адкуль пайшлі назвы іх родных мясцін: вёсак, лясоў, палёў, азёр. Намі было праведзена апытанне сярод навучэнцаў ДУА «ВПК Дабравольскі дзіцячы сад-сярэдняя школа». Высветлілі, што гісторыю паходжання мясцовых назваў ведаюць часткова 38% апытаных навучэнцаў, не ведаюць 36% і ведаюць 26% навучэнцаў. А ці не дзіўна гэта ў эпоху навукова-тэхнічнага прагрэсу? Напэўна, імкнучыся паспець за ўсімі інавацыямі, мы забываем аб сваіх каранях. Але ж усім вядома: хто не паважае мінулага, у таго не будзе будучыні. Кожны грамадзянін павінен ведаць, адкуль бяруцца вытокі назвы яго вёскі, навакольных мясцін. Кожнага павінна цікавіць, чаму назвалі так, а не інакш.
Таму ў наш час праблема вывучэння беларускай тапанімікі актуальная.
Уласныя імёны з’яўляюцца неад’емнай часткай гістарычна-культурнай спадчыны любога народа: яны ствараліся на працягу многіх стагоддзяў, а таму змяшчаюць надзвычай багатую інфармацыю пра матэрыяльную і духоўную культуру. А яшчэ ўласныя імёны шырока выкарыстоўваюцца ў маўленчай практыцы. А калі знікаюць нейкія геаграфічныя найменні – значыць, знікае частка гістарычнай інфармацыі, культурных каштоўнасцяў беларускага народа.
«Тапаніміка – гэта мова Зямлі, а Зямля ёсць кніга, дзе гісторыя чалавечая запісваецца ў геаграфічнай наменклатуры,» – пісаў І. Фалевіч, польскі гісторык, беларус па паходжанні [2, с.78]. Каб пачуць і разгадаць гэтую мову, патрэбны старанная праца над картамі, кнігамі, дакументамі, гутаркі з людзьмі – насельнікамі пэўнай мясцовасці.
Дабраволя – самабытны куточак Свіслацкага раёна. Гэтую самабытнасць падкрэсліваюць тапонімы – назвы невялікіх прыродна-геаграфічных аб’ектаў, своеасаблівая мова зямлі, найменні, якія адлюстроўваюць памяць пра далёкае мінулае. У нашым краі яны, на жаль, яшчэ не былі аб’ектамі комплекснага даследавання.
Паколькі тапонімы з’яўляюцца важнай крыніцай для вывучэння мовы народа, яго гісторыі, мы вырашылі сабраць мясцовыя назвы вёскі Дабраволя, якая размешчана ў вельмі незвычайным месцы – на тэрыторыі нацыянальнага парка «Белавежская пушча», багатага на жывёльны і раслінны свет. Не менш багатымі і разнастайнымі з’яўляюцца назвы геаграфічных аб’ектаў дабравольскай зямлі.
Мясцовыя назвы – частка культурнай спадчыны. Яны змяшчаюць надзвычай багатую інфармацыю пра матэрыяльную і духоўную культуру народа. Важна, каб гэтая спадчына захоўвалася, каб дзякуючы яе захаванню не перарывалася повязь пакаленняў, каб не знікалі культурныя адметнасці рэгіёна. Сучаснае пакаленне беларусаў можа ганарыцца тым, што іх прашчуры ніколі не былі абыякавымі да сваёй духоўнай спадчыны, вельмі добра разумелі яе значэнне для захавання сваёй самабытнасці. Не выпадкова ж адной з умоў уступлення заходнебеларускіх, г. зн. беларускіх, земляў у склад Вялікага Княства Літоўскага было «старины не рухати» [1, c. 245].
Аб’ектам нашага даследавання выбраны тапонімы вёскі Дабраволя, а прадметам даследавання – іх значэнне, утварэнне і паходжанне.
Тапонімы часцей за ўсё ствараліся мясцовымі жыхарамі ў паўсядзённым жыцці для ўдакладнення месца знаходжання чалавека ў час адпачынку ці працы, наяўнасці ў гэтых мясцінах прыродных дарункаў, пры ўспамінах аб падзеях мінулага.
Навуковая навізна работы ў тым, што ў ёй упершыню ў якасці аб’екта даследавання прадстаўлена тапанімія вёскі Дабраволя як сістэма з вылучэннем асноўных намінатыўных тыпаў.
Нават самае агульнае знаёмства з анамастыкай дае магчымасць больш поўна асвоіць гісторыю свайго народа, яго месца і ролю сярод іншых народаў свету.
Чаму так названа? Адкуль вытокі кожнай назвы? Адказы на гэтыя пытанні мы знайшлі ў час працы над навуковай літаратурай, у размовах з людзьмі сталага ўзросту, калі збіралі звесткі пра тапонімы.
Кожны тапонім цесна звязаны не толькі з пазамоўнай рэчаіснасцю, але і з іншымі тапанімічнымі назвамі пэўнай тэрыторыі. Таму тапанімію рэгіёна трэба разглядаць як складаную арганічную сістэму. Гэтую цэласную сістэму можна кваліфікаваць як тапанімічнае поле. У сваёй рабоце мы даследавалі тапанімічнае мікраполе вёскі Дабраволя: паходжанне і ўтварэнне 90 тапонімаў: 13 гадонімаў, 10 драмонімаў, 46 аграонімаў, 13 дрымонімаў, 8 гідронімаў: 4 гелоніма, 3 лімноніма, 1 патамонім у трохкіламетровым радыусе вакол вёскі.
Тапанімічны матэрыял збіраўся на працягу 2014-2016 гадоў.
Па паходжанні ўсе тапонімы можна падзяліць на 10 груп. Найбольшую групу складаюць тапонімы, якія звязаны з уласнымі назвамі – 22 тапонімы: Семяноў бор, Сергейчыкаў хутар, Урбіцкаў хутар, Сакалова, Казадоева, Свяйкова, Болбатаўшчына, За Пракопам, За Шуркай; назвы, у якіх знайшоў свой адбітак раслінны свет – 10: Каля дуба, Каля ёлачак, Рэпішча, Запораслі, Алёхаўшчына, Фойнік, Палынец; назвы-арыенціры – 23: Школьная, Жаркаўская, Бальнічная, Будка, На Лоскі, Раскрыжная; назвы, што паходзяць ад заняткаў людзей, іх умоў жыцця і побыту – 15: Біржа, Сажалка, Равок; Дзедаўшчына, Бабка, Чуда-поле, Пасекі, Гарады, Гарод, Смушка, Мачулішча, За кастры, Жарствяк.
Меншую колькасць тапонімаў складаюць назвы, якія адлюстроўваюць знешнія асаблівасці – 3: Шыя, Груд, Кругляк ; назвы, што вынікаюць з асаблівасцей гісторыі мясцовасці – 5: Піянер, Дворная, Мястэчка, Кастры, Пліта.
У час даследавання выявіліся адзінкавыя назвы, якія адлюстроўваюць іншыя (нявызначаныя на дадзены момант) адметнасці: дрымонім Цялячая даліна, гідронім Пчолка, аргаонім Старына.
Даследуючы ўтварэнне тапонімаў, было вызначана, што з дапамогай семантычнага тыпу ўтварылася значная частка даследаваных тапонімаў – 30 назваў: Сажалка, Гарод, Бабка, Пасекі, Мачулішча.
Марфалагічным тыпам утварылася 19 даследаваных тапонімаў. Найбольш прадуктыўным сярод спосабаў марфалагічнага тыпу ўтварэння мясцовых тапонімаў з’яўляецца суфіксальны. Найбольш распаўсюджаны фармант на -шчына: Болбатаўшчына, Дзедаўшчына, Зрэпкаўшчына, Паўлаўшчына левая, Паўлаўшчына правая, Сутаўшчына, Алёхаўшчына, Пухоўшчына (8 тапонімаў з 14, утвораных суфіксальным спосабам).
Сінтаксічным тыпам утварылася самая вялікая частка даследаваных тапонімаў – 41. Большасць з іх – своеасаблівыя знакі-ўказальнікі старажытнай культуры. Найбольш прадукцыйныя мадэлі “за + творны склон” і “каля + творны склон”: За Пракопам, За Лоскамі, Каля бальніцы, Каля бочак. У нашай мясцовасці сустракаюцца мадэлі “на + вінавальны склон”: На груды, На Лоскі, На пасякі.
У выніку праведзенага даследавання мы пераканаліся, што мясцовыя назвы не з’яўляюцца выпадковымі, яны гарманічна звязаны з гістарычным мінулым нашага краю, з умовамі вытворчай дзейнасці людзей, з асаблівасцямі прыроднага асяроддзя.
Тапаніміка даследаванай мясцовасці адлюстроўвае гісторыю ўтварэння найменняў, фіксуе падзеі, што адбываліся тут не толькі за апошняе стагоддзе, але і ў перыяд Вялікага Княства Літоўскага і царскай Расіі, таму можа служыць цудоўнай крыніцай вывучэння гісторыі і культуры роднага краю. Тапаніміка можа не змяняцца на працягу стагоддзяў, таму яна мае вялікую гістарычную каштоўнасць і патрабуе сістэматызацыі.
Тапонімы вёскі Дабраволя ўтвараюцца семантычным, сінтаксічным і марфалагічным тыпамі. Найбольшая колькасць даследаваных тапонімаў утварылася сінтаксічным тыпам. Не ўсе тапонімы маюць празрыстую структуру, некаторыя з іх патрабуюць дадатковага семантычна-этымалагічнага аналізу.
Кожны населены пункт – гэта гісторыя, якую нам неабходна ведаць, разумець і паважаць. Геаграфічныя назвы з цягам часу могуць змяніць сваё гукавое аблічча, могуць у сувязі з бурным развіццём эканомікі, урбанізацыяй зусім знікнуць. Гэты працэс, на жаль, незваротны, ён працягваецца. Таму неабходна ствараць як мага больш даведачнай літаратуры па тапонімах роднага краю. Неабходна рабіць усё магчымае і немагчымае для таго, каб жыхары ганарыліся сваёй вёскай і не саромеліся незвычайных назваў сваіх населеных пунктаў, а здолелі растлумачыць іх значэнне любому чалавеку.
У выніку праведзенага даследавання намі выпушчаны “Слоўнік тапонімаў вёскі Дабраволя Свіслацкага раёна”, які папоўніць скарбонку роднага краю.
СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ
- Карский, Е.Ф. Белорусы. Введение в изучение языка и народной словесности // Е.Ф.Карский. – Вильно, 1904. – 466 с.
- Лыч, Н.М. Назвы зямлі беларускай // Н.М. Лыч. – Мінск, 1994. – 216 с.