УДК 37.013.2
Заяц Яўгенія Віктараўна
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ ім. Янкі Купалы
МІЖПРАДМЕТНЫЯ СУВЯЗІ Ў АДУКАЦЫЙНЫМ ПРАЦЭСЕ І ІХ ПРАБЛЕМЫ НА ЭТАПЕ СТАНАЎЛЕННЯ ПЕДАГАГІЧНАЙ НАВУКІ
У цяперашні час агульнапрызнана, што адным з найважнейшых рухаючых механізмаў развіцця навуковага пазнання з’яўляецца ўзаемадзеянне аб’ектаў навакольнага асяроддзя, вылучэнне ўсіх істотных сувязей і адносін. Гэту ўсеагульную сувязь з’яў можна разглядаць як найбольш агульную заканамернасць і вынік у праяве ўніверсальных узаемадзеянняў прадметаў і з’яў свету. Менавіта яна ўтварае ў кожнай цэласнай сістэме ўнутранае структурнае адзінства ўсіх яе элементаў і ўласцівасцей, а таксама выяўляе бясконца разнастайныя сувязі і адносіны любой сістэмы з іншымі навакольнымі яе сістэмамі і з’явамі.
Адна з асноўных задач школы складаецца ў тым, каб як мага больш поўна пераадолець разрыў паміж тэарэтычным і практычным навучаннем і падрыхтаваць вучняў да дзеянняў шляхам інтэграцыі гэтых працэсаў і актывізацыі дзейнасці вучняў.
Пазнавальная актыўнасць пабуджае вучняў да самаадукацыі, спрыяе выпрацоўцы свядомага стаўлення да сваёй дзейнасці. У педагогіцы вядомы розныя спосабы актывізацыі вучэбнай дзейнасці. Найбольш эфектыўным з іх уяўляецца ўсталяванне міжпрадметных сувязей.
Міжпрадметныя сувязі – гэта сувязі паміж асновамі навук навучальных дысцыплін, а дакладней – паміж структурнымі элементамі зместу, які выяўляецца ў паняццях, навуковых фактах, законах, тэорыях. Так як навуковыя факты, законы, тэорыі фарміруюцца праз паняцці або выказваюць сувязь паміж імі, то ў выніку міжпрадметныя сувязі – гэта сувязі паміж паняццямі ў розных дысцыплінах. У шырокім сэнсе слова міжпрадметныя сувязі ўяўляюць сабой тыя дыялектычныя ўзаемасувязі, якія ажыццяўляюць зняцце галоўнай супярэчнасці паміж цэласным прадстаўленнем аб свеце і прыватным яго бачаннем з пазіцыі асобнай навукі.
Як лічыць Ю.К. Бабанскі, міжпрадметныя сувязі «ўсталёўваюцца пры вывучэнні асноў навук і з’яўляюцца дыдактычным эквівалентам межнавуковага ўзаемадзеяння». Як і межнавуковыя сувязі, яны спрыяюць сінтэзу навуковых ведаў у навучальным пазнанні і, адпаведна, інтэграцыі навучальных дысцыплін [1].
У класічнай педагогіцы, у прыватнасці ў працах Я.А. Каменскага, Дж.Локка, І.Г. Песталоцы, К.Д. Ушынскага, надавалася вялікая ўвага праблеме ўзаемасувязяў паміж навучальнымі прадметамі. Дыдакты абгрунтавалі неабходнасць міжпрадметных сувязяў для адлюстравання цэласнасці прыроды ў змесце навучальнага матэрыялу, для стварэння сапраўднай сістэмы ведаў і светаразумення.
Яшчэ Я.А. Каменскі адзначаў: «Усё, што знаходзіцца ва ўзаемнай сувязі, павінна выкладацца ў такой жа сувязі …». У Дж. Локка гэтая ідэя спалучаная з пошукам вызначэння зместу адукацыі, у якім адзін навучальны прадмет павінен напаўняцца элементамі і фактамі з іншага вучэбнага прадмета. І.Г. Песталоцы на вялікім дыдактычным матэрыяле раскрыў разнастайнасць узаемасувязяў навучальных прадметаў. Ён зыходзіў з патрабавання: «Прывядзі ў сваёй свядомасці усе звязаныя па сутнасці паміж сабой прадметы ў менавіта тую сувязь, у якой яны сапраўды знаходзяцца ў прыродзе». Таксама Песталоцы адзначаў асаблівую небяспеку адрыву аднаго прадмета ад іншага.
У класічнай педагогіцы найбольш поўнае псіхолага-педагагічнае абгрунтаванне дыдактычнай значнасці міжпрадметных сувязяў прадставіў К. Д. Ушынскі. Ён лічыў, што «веды і ідэі, якія паведамляюцца якімі б там ні было навукамі, павінны арганічна будавацца ў светлы і, па магчымасці, шырокі погляд на свет і яго жыццё» [4]. К. Д. Ушынскі аказаў велізарны ўплыў на метадычную распрацоўку тэорыі міжпрадметных сувязяў, якой займаліся многія педагогі, асабліва У.Я. Стаюнін, Н.Ф. Бунакен, і інш.
У айчыннай педагогіцы пачатку XX стагоддзя было таксама нямала цікавых пошукаў на шляху міжпрадметных сувязяў. У пачатковай школе найбольш перспектыўнае прасоўванне ў гэтым напрамку было ажыццяўлена «гуртком Маскоўскіх гарадскіх настаўніц» (1910-1915 гг.) пад кіраўніцтвам педагога-наватара Н.І. Паповай. Настаўнікі выпрацавалі ўласную арыгінальную праграму, у аснове якой знаходзілася ідэя магчыма больш поўнага аб’яднання прадметаў у інтэгратыўны курс. Пры гэтым першае месца ў пачатковай школе павінны былі заняць дзве вобласці ведаў: прыродазнаўства – знаёмства дзяцей з навакольным асяроддзем і грамадазнаўства – знаёмства з людзьмі, грамадствам, ўстановамі і абавязкамі.
Аднак у пачатку 30-х гадоў усе гэтыя наватарскія педагагічныя пошукі былі прыпынены, і савецкая школа надоўга вярнулася да традыцыйнай прадметнай сістэме адукацыі. Да 60-х гг. мінулага стагоддзя праблема міжпрадметных сувязей як сістэма вучэбных прадметаў практычна не даследавалася..
Упершыню тэрмін «міжпрадметныя сувязі» быў выкарыстаны Ю. А. Самарыным [3]. Яго ідэі аб асацыятыўным мысленні, сутнасць якіх заключаецца ў тым, што любое веданне ёсць асацыяцыя, а сістэма ведаў ёсць сістэма асацыяцый, могуць разглядацца ў якасці псіхалагічных асноў працэсу інтэграцыі школьнага навучання. З другой паловы 80-х гадоў тэндэнцыі інтэграцыі ў айчыннай адукацыі зноў пачынаюць прымаць дамінуючае значэнне. Як правіла, выкарыстоўваліся чатыры асноўныя падыходы, дзе міжпрадметныя сувязі:
- аб’ядноўваюць змест адукацыі асобных дысцыплін у інтэгратыўныя курсы;
- вырашаюць усе дысцыпліны вывучаць толькі ў творча развіваючай парадыгме (інтэграцыя па метадзе);
- пераводзяць адукацыйны працэс на камп’ютарную аснову (інтэграцыя па тэхналогіі);
- дамаўляюцца аб агульных для ўсіх педагогаў спосабах камунікатыўных зносін з вучнямі на ўроках.
Такім чынам, гісторыя станаўлення міжпрадметных сувязей у XX стагоддзі структуруецца на тры якасна розных этапы:
- рубеж XIX-XX стагоддзяў (20-гады) – праблемна-комплекснае навучанне на міжпрадметныя аснове (працоўная школа – А.К.Гастев, Г.Кершенштейнер);
- 50-60-я гады – міжпрадметныя сувязі (пераважна на ўзроўні сярэдняй школы – В.А.Абасзадэ, Н.А.Лашкарова, С.Н. Ніканава, В.Н.Янцэн);
- 70-я гады – міжпрадметныя сувязі, у тым ліку ў сярэдняй прафесійнай адукацыі (Ш.М.Касабаў, П.Н.Новікаў, Н.А.Розенберг, В.А Скакун, А.З.Шакірзянаў);
- 80-90 гады – пачатак этапу развіцця інтэграцыі (В.Ф.Яфіменка, И.Д.Звераў, В.Н.Максімава, М.М.Махмутаў, Н.И.Рэзнік, А.В.Усава і інш.).
У сучаснай педагогіцы правамернасць ужывання тэрміна «міжпрадметныя сувязі» не падвяргаецца сумневу, хоць адзіны падыход да вырашэння праблемы пакуль не выпрацаваны.
У цяперашні час у навуковай літаратуры «міжпрадметныя сувязі» разглядаюцца як:
- дыдактычны сродак павышэння эфектыўнасці засваення ведаў, уменняў і навыкаў (І.Д.Звераў, М.М. Левіна і інш.);
- як умова развіцця пазнавальнай актыўнасці і самастойнасці школьнікаў у вучэбнай дзейнасці, фарміраванне іх пазнавальных інтарэсаў (Г.І.Беленькій, В.Н.Фёдарава, А.В.Усава);
- як сродак рэалізацыі прынцыпаў сістэмнасці і навуковасці навучання, ўмова павышэння ролі навучання ў фарміраванні навуковага светапогляду, самастойны прынцып навучання (А.І.Гур’еў, І.Д.Звераў, Н.А.Лашкарова, В.Н.Максімава, М.М. Махмут, Е.Е.Мінчанкаў, А.В.Пятроў і інш.);
- як сродак рэалізацыі адзінства агульнай, політэхнічнай і прафесійнай адукацыі (М.Н.Берулава, П.Н.Новікаў);
- як адна з умоў павышэння навуковага ўзроўню ведаў (Д.М.Кірушын, А.В.Усава, В.Н.Фёдарава);
- як сродак фарміравання прафесійных ведаў і ўменняў (М.А.Гараінаў, П.Н.Новікаў).
У педагагічнай літаратуры вылучаюць наступныя функцыі міжпрадметных сувязей:
- метадалагічная – заключаецца ў фарміраванні дыялектычных і матэрыялістычных поглядаў на прыроду, сучасных уяўленняў аб яе цэласнасці і развіцці, раскрыццё інтэграцыі ідэй і метадаў з пазіцый сістэмнага падыходу да пазнання прыроды;
- адукацыйная – мае на ўвазе фарміраванне сістэмнасці, глыбіні, усвядомленасці, гнуткасці ведаў; развіццё паняццяў, сувязяў паміж імі; павышэнне ўзроўню ведаў, уменняў і навыкаў; актывізацыя пазнавальнай дзейнасці, разнастайнасць спосабаў прымянення ведаў на практыцы і г.д .;
- развіваючая – накіравана на развіццё сістэмнага і творчага мыслення, фарміраванне пазнавальнай актыўнасці, самастойнасці і цікавасці да пазнання; пераадоленне прадметнай інэртнасці мыслення; пашырэнне кругагляду, развіццё творчых здольнасцяў;
- выхаваўчая – дапускае узаемасувязь ўсіх напрамках выхавання ў навучанні, рэалізацыя комплекснага падыходу да выхавання, стварэнне глыбокіх перадумоў для фарміравання навуковага светапогляду;
- канструктыўная – забяспечвае ўдасканаленне зместу вучэбнага матэрыялу, метадаў і формаў арганізацыі навучання; рэалізацыя комплексных форм вучэбнай і пазакласнай працы [2].
Такім чынам, можна зрабіць вывад, што паняцце міжпрадметных сувязей у навучанні вельмі шматграннае і патрабуе адаптацыі і ўдакладненні з пазіцый сучасных падыходаў да пабудовы школьнай адукацыі.
Міжпрадметныя сувязі – гэта дыдактычныя ўмова, якая дапамагае адлюстраванню ў навучальным працэсе сфарміраванасці цэласнага светапогляду, адпаведнага сучаснаму ўзроўню развіцця навукі і грамадскай практыкі, а таксама авалоданне вучнямі навыкамі пазнавальнай, вучэбна-даследчай і праектнай дзейнасці. У выніку веды становяцца не толькі канкрэтнымі, але і абагульненымі, што дае вучням магчымасць пераносіць гэтыя веды ў новыя сітуацыі і прымяняць іх на практыцы.
Бібліяграфічны спіс
- Бабанский, Ю.К. Оптимизация процесса обучения. Общедидактический аспект / Ю.К.Бабанский. – М., 1977. – 254 с.
- Кулагин, П.Г. Межпредметные связи в процессе обучения / П.Г.Кулагин. – М.: Просвещение, 1981. – 96 с.
- Пешкова, В.Е. Педагогические технологии начального образования: курс лекций / В.Е. Пешкова. – М. ; Берлин : Директ-Медиа, 2015. – 161 с.
- Струминский, В.Я. Основы и система дидактики К.Д. Ушинского / В.Я.Струминский. – М.: Учпедгиз, 1957. – 215 с.