УДК 371.113
Барэйка Надзея Мікалаеўна
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна,
ДУА «Сярэдняя школа № 11 імя генерала арміі А.І.Антонава г. Гродна«
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
ФАРМІРАВАННЕ Ў ВУЧНЯЎ НА І СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ ЦІКАВАСЦІ ДА ЧЫТАННЯ Ў ПРАЦЭСЕ ПАЗАКЛАСНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ
На сённяшні дзень асабліва актуальнай становіцца праблема развіцця чытацкай самастойнасці вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі і развіцця цікавасці да чытання, паколькі менавіта сфарміраванасць навыкаў самастойнай работы з кнігай з’яўляецца асновай для развіцця інтэлектуальнага і духоўнага свету дзіцяці. Як вядома, менавіта літаратура з’яўляецца адным з актыўных фактараў грамадскага выхавання сумлення, маралі, агульначалавечых каштоўнасцяў. інтэлектуальнасці. Пазакласная дзейнасць па фарміраванні чытацкай патрэбнасці, цікавасці да чытання – гэта складаная, шматстайная сістэма, лічыць Б.П. Есіпаў. Яна складаецца з працы паўсядзённай (кіраўніцтва пазакласным чытаннем), эпізадычнай (ранішнікі, віктарыны, экскурсіі), цыклічнай (праца гурткоў, аб’яднанняў, клубаў, музеяў і інш.). Яна можа быць індывідуальнай, групавой і масавай [1, с. 80].
Васіль Аляксандравіч Сухамлінскі пісаў: «Асноўнае з ісцін маёй педагагічнай веры з’яўляецца бязмежная вера ў выхаваўчую сілу кнігі. Школа – гэта перш за ўсё кніга … Кніга – гэта магутнае зброя, без яе я б быў нямым ці коснаязыкім; я не мог бы сказаць юнаму і сэрцу і сотай долі таго, што яму трэба сказаць і што я кажу. Умная натхнёная кніга нярэдка вырашае лёс чалавека.» Кніга выхоўвае дзіця, прадастаўляе сілы, дапамагае жыць, усебакова развівае, прымушае хвалявацца за сваіх герояў, апускацца ў свет казак, фантазій, прыгод, яна дае магчымасць стаць яе галоўным героем і адчуць на сябе ўсё вышэй сказанае. Таму чытанне кніг у сістэме выхавання сучаснай школы павінна займаць асаблівае месца.
Важны фактар, які ўплывае на выніковасць работы па фарміраванні ў малодшых школьнікаў патрэбнасці ў чытанні ў працэсе пазакласнай дзейнасці – садружнасць і ўзаемадзеянне школы з сям’ёй» [2, с. 74].
А. А. Реан лічыць, што прывіццё дзецям цікавасці да чытання на 90% залежыць ад бацькоў [3, с. 342]. У сям’і фарміруецца асоба дзіцяці, яго першапачатковае стаўленне да розных відаў дзейнасці, у тым ліку і да чытання. Сям’я ў пэўнай ступені кіруе чытаннем дзіцяці. У многіх выпадках бацькі з’яўляюцца аўтарытэтам для сваіх дзяцей у выбары кніг, у ацэнцы прачытанага. Часам бацькі, будучы актыўнымі чытачамі, самі прыводзяць сваіх дзяцей у бібліятэку, каб сумесна з бібліятэкарам ўмела кіраваць чытаннем дзіцяці, фарміруючы яго асобу. Супрацоўніцтва бацькоў, школы і бібліятэкі дапамагае павысіць ролю сям’і ў кіраўніцтве чытаннем і падымае прэстыж чытання ў сям’і. Стварэнне эмацыйнай абстаноўкі выклікае ў дзіцяці жаданне чытаць [4, с. 54].
Такім чынам, на прыкладзе блізкіх дарослых выхоўваецца цікавасць да чытання, станоўчае стаўленне да кніг і чытацкай дзейнасці.
Вырашаючы праблемы паляпшэння урокаў пазакласнага чытання, педагогі і навукоўцы распрацоўваюць метадычныя рэкамендацыі па падрыхтоўцы і правядзенні ўрокаў пазакласнага чытання і іх правядзення, тэматыку заняткаў. Пазакласнае чытанне з’яўляецца выдатным сродкам выхавання, развівае жаданне вучняў вучыцца, шмат ведаць і ўмець, прывівае любоў да сваёй роднай краіны, выхоўвае патрыятызм і гуманізм, фарміруе сацыяльнае і грамадскае самапазнанне малодшых школьнікаў. У вучняў фарміруюцца чытацкія інтарэсы, жаданне пастаянна звяртацца да кніг для задавальнення грамадскіх і асабістых патрэбнасцяў, а таксама веды, уменні і навыкі, якія дазваляюць дзецям дзейнічаць пры выбары і чытанні патрэбных кніг самастойна.У апошнія гады асобныя аспекты праблемы фарміравання чытацкай самастойнасці і развіцця цікавасці да чытанняў школьнікаў-чытачоў знайшлі сваё рашэнне ў навуковых працах айчынных навукоўцаў-педагогаў В. Скрыпчанка, В. Астрагорскага, У. Нядзілька, Т. Бугайко і іншых.
Патрэба ў чытанні не ўзнікае сама па сабе, яе трэба фарміраваць, і гэта – задача настаўніка пачатковых класаў. Дадзеная патрэбнасць ў дзяцей складаецца паступова, выхоўваецца па ходзе назапашвання вопыту чытацкай дзейнасці.
На гэты час у методыцы навучання чытанню адкрыты і сфармуляваны тры першыя і асноўныя законы: Закон ведання кніг, Закон дзейнаснага фарміравання чытацкай культуры і Закон правакавання навучаннем нежадання чытаць.
Закон ведання кніг. Гэта базавы закон фарміравання кваліфікаванага чытача ў любым узросце. Фармулюецца ён так: «Веданне кніг заўсёды і безумоўна ёсць паўнавартасная аснова, надзейная гарантыя і аб’ектыўны паказчык чытацкай самастойнасці». Фармулёўка гэтага закона адлюстроўвае ўстойлівыя істотныя сувязі дзвюх з’яў з вобласці фарміравання чытача (веданне кніг і чытацкая самастойнасць) і паказвае, што сувязь гэтая выяўляецца без усялякіх абмежаванняў (усюды і заўсёды!)
Калі дзіця ведае кнігі, то ў яго абавязкова паўстане і чытацкая самастойнасць, г.зн. яго не трэба будзе прымушаць чытаць кнігі, паколькі яно само будзе шукаць і знаходзіць патрэбныя яму кнігі ў патрэбны для яго час, каб прачытаць іх і спытаць настаўніка пра незразумелае. Але гэты ж закон можна разглядаць і як папярэджанне аб магчымай бядзе: калі дзіця не будзе ведаць кніг з даступнага кола чытання, шукаць і чытаць кніг яно проста не будзе, нават калі яго прымушаць гэта рабіць. А калі вучань не будзе шукаць і чытаць патрэбных і карысных яму кніг, то чытанне не стане фактарам, які развівае яго асобу, ён будзе счытваць тэкст у лепшым выпадку для атрымання інфармацыі. Дзіця без ведання кніг страціць магчымасці пазнаваць сябе і развіваць дадзеныя толькі яму індывідуальныя здольнасці.
Як бачым, у фармулёўцы Закона ведання кніг прысутнічаюць два паняцці, якіх раней у методыцы навучання чытанню не было. Першае з іх – веданне кніг. Змест гэтага паняцця адлюстроўвае сутнасць адпаведнай з’явы, якая аб’ектыўна існуе ў сферы чытацкай дзейнасці. Сапраўды, адны чытачы ведаюць кнігі з даступнага кола чытання, іншыя іх не ведаюць, хоць і чыталі, трэція ведаюць сёе-тое і абы-як, але гэта ўжо не веданне кніг, таму што змест паняцця «веданне кніг» у навуцы аб фарміраванні чытача строга вызначана і зафіксавана. «Веданне кніг – гэта валоданне сістэмнай групоўкай магчымага для суб’екта кола чытання … Знешняя праява гэтай якасці – здольнасць чытача прайграваць па памяці ці беспамылкова знаходзіць і ацэньваць у дачыненні да сябе ў непасрэдным кніжным асяроддзі любую яго патрэбную частку або канкрэтны аб’ект (кнігу)». Гэтак жа вызначаны і зафіксаваны, як гэта прынята ў навуцы, змест паняцця «чытацкая самастойнасць».
Праўдзівасць Закона ведання кніг не мае патрэбы ў доказах. Гэта закон-аксіёма. Аспрэчыць яго праўдзівасць магло б толькі выяўленне фактаў, якія супярэчаць сутнасці дадзенага закона ў рэальнай сферы чытацкай дзейнасці. Але такіх фактаў няма ні ў гісторыі станаўлення чытачоў, кваліфікацыя якіх бясспрэчная для ўсіх, ні ў практыцы работы з чытачамі-дзецьмі.
Значнасць адкрыцця і фармулявання Закона ведання кніг (пры ўсёй яго ўяўнай “прастаце”, што і бянтэжыць некаторых спецыялістаў) для методыкі навучання чытанню цяжка пераацаніць, паколькі гэты закон адразу задае навучэнцу канчатковую вырашальную мэту яго працы: чытачу (дзіцяці ці даросламу) трэба забяспечыць веданне кніг, тады ён захоча і здолее іх чытаць па ўласным выбары з карысцю для сябе і для грамадства і на мяжы сваіх магчымасцяў.
Зразумела, гэты закон не можа, ды і не павінен даваць тым, што шукаюць адказу на пытанне, як гэтага дамагчыся. Адказ на гэтае пытанне – задача тэорыі методыкі навучання чытанню. Закон ведання кніг, як і любы закон, толькі фіксуе істотныя ўстойлівыя залежнасці паміж з’явамі са сферы падрыхтоўкі кваліфікаванага чытача і тым самым дазваляе спецыялістам удасканальваць навуку фарміравання чытача шляхам вылучэння навуковых гіпотэз і распрацоўкі навуковых тэорый, якія базуюцца на аб’ектыўна дзеючых законах.
Другі закон – Закон дзейнаснага фарміравання чытацкай культуры. Фармулюецца ён так: «Гарантавана асновы чытацкай культуры фармуюцца толькі шляхам непасрэднай мэтанакіраванай дзейнасці з кнігай і сярод кніг» [5, с. 14].
Гэты закон вызначае арганізацыйна-метадычную сутнасць навучання чытанню. Яго дзеянне абумоўлена правільнасцю выбару кнігі як прадмета вывучэння, суадносінамі вербальных і дзейнасных сродкаў навучання, навучэннем метаду чытання-разглядвання кнігі, спосабам дасягнення мэты чытання. Канкрэтным прадметам вывучэння на ўроку чытання з’яўляецца мова, якой кніга перадае чытачу зададзены ў ёй вопыт. Мэта навучання чытанню заключаецца ў фарміраванні ў навучэнцаў жадання і ўмення разумець мову кнігі, каб выбраць для сябе найбольш прыдатнага субяседніка, бо гэтым вызначаецца паўнавартаснасць чытання-зносін.
Падкрэслім толькі тое, што з фармулёўкі дадзенага закона вынікае ўстаноўка навучэнца на прадметна-дзейнасны, а не вербальны характар фарміравання асноў чытацкай культуры і, як вынік, фарміравання ў іх асобаснай ласцівасці, пазначанай у навуцы тэрмінам «чытацкая самастойнасць». Вядома, кніга і свет кніг павінны быць прадстаўлены дзецям, якія вучацца чытаць, у пэўнай сістэме на кожным уроку чытання, але толькі ў якасці аб’ектаў, дзе матэрыялізуецца магчымы субяседнік або патэнцыйныя субяседнікі, з якімі дзеці і вучацца мець зносіны, выкарыстоўваючы кнігу як інструмент для чытання, праз разуменне мовы кнігі і «чужой гаворкі», звернутых аўтарам твора і стваральнікамі кнігі да чытача.
Нарэшце, трэці закон – Закон правакавання навучаннем нежадання чытаць. Гэта закон SOS, які папярэджвае тых, хто фарміруе дзіця-чытача, пра тое, як страшна ў працэсе вучэбна-выхаваўчай працы забыцца пра сапраўдную мэту ўсёй працы з навучэнцам і вольна або мімаволі падмяніць мэту сродкамі, без якіх, вядома ж, мэты навучання дасягнуць нельга, засваенне якіх набывае для навучэнца асобасны сэнс толькі тады, калі ў дзіцяці сфарміраваны матыў – абавязкова дасягнуць мэты. Фармулюецца гэты закон так: «Нежаданне чытаць ёсць аб’ектыўнае наступства навучання малодшых школьнікаў асобным чытацкім уменням без адначасовай устаноўкі на абуджэнне і фарміраванне ў іх чытацкай самастойнасці».
Існаванне дадзенага закона даказваецца спосабам мадэлявання працэсу чытацкай дзейнасці і параўнання мадэлі чытання ў дарослага кваліфікаванага чытача і чытача-пачаткоўца, дзіцяці ва ўзросце 6–7 гадоў.
Гэты закон патрабуе выконваць этапнасць у навучанні тыпу правільнай чытацкай дзейнасці (падрыхтоўчы – I клас, пачатковы – ІІ, асноўны – III клас, заключны, які паказвае чытацкую самастойнасць вучняў, – IV клас), не перавышаць чытацкіх паўнамоцтваў вучня, не ажыццяўляць ранняга кантролю за самастойным чытаннем і інш.
Да сказанага варта дадаць, што, як і заўсёды, адказы на пытанні аб тым, што гэта за ўстаноўка, як, калі і кім яна рэалізуецца ў працэсе навучання малодшых школьнікаў чытання, змяшчаюцца не ў законе, а ў тэорыі фарміравання чытацкай самастойнасці, якая гэты закон ўлічвае і дзеянні якога нейтралізуе з дапамогай спецыяльных метадычных сродкаў.
Работу з кнігай у першым класе арганізуе і накіроўвае настаўнік. Шляхі і сродкі, якімі настаўнік для гэтага карыстаецца, досыць разнастайныя. Гэта, перш за ўсё ўрокі пазакласнага чытання, далей – індывідуальная праца з асобнымі вучнямі пры падрыхтоўцы да ўрокаў пазакласнага чытання, затым – сістэма пазакласных мерапрыемстваў.
Арганізацыя пазакласнага чытання ўжо на першым годзе навучання немагчымая без дзіцячых кніг, якія павінны быць у кожным класе. Настаўнік павінен паклапаціцца пра такую бібліятэчку і карыстацца ёю, плануючы працу па пазакласнаму чытанню. Гэта ўмова паспяховага навучання школьнікаў уменню самастойна звяртацца да даступных дзіцячых кніг і працаваць з імі. Да канца года ў бібліятэчкі павінны быць прадстаўлены ўсе даступныя вучням тэмы дзіцячага чытання: Радзіма, сяброўства, сям’я, школа, праца, жывёльны і раслінны свет, прыгоды і г.д.Папаўняецца класная бібліятэчка за кошт кніг, атрыманых у часовае карыстанне са школьнай бібліятэкі, тых кніг, якія дзеці прыносяць у клас па жаданні з асабістых бібліятэчак, і кніг-самаробкаў з матэрыялаў дзіцячага перыядычнага друку.
Формы пазакласнай работы па літаратурным чытанні ў пачатковай школе розныя: гурткі, ранішнікі, куток пазакласнага чытання, насценная газета, віктарыны, літаратурныя гульні, розныя конкурсы, алімпіяды, КВЗ і г.д. [6, с. 32].
Адной з абавязковых умоў паспяховай дзейнасці літаратурнага гуртка з’яўляецца варыятыўнасць і разнастайнасць форм і відаў працы, якія спрыяюць развіццю творчых магчымасцяў дзяцей, ставяць школьніка ў пазіцыю актыўнага удзельніка працэсу. Кожны гуртковец актыўна ўдзельнічае ў правядзенні конкурсаў (на лепшае сачыненне казак, вершаў і г.д.), віктарын («Ці ведаеш ты герояў чарадзейных казак?», «Беларускія дзіцячыя пісьменнікі»і г.д.), казачных турніраў, спаборніцтваў. Пры іх правядзенні кожны гуртковец не слухач, не пабочны назіральнік, а непасрэдны ўдзельнік. Яшчэ адной з такіх формаў, якая можа быць напоўнена літаратурным зместам, з’яўляецца творчая гульня з пазнавальна-даследчай мэтай («Літаратурны эрудыт», «Беларуская скарбонка», «Знаўцы беларускіх казак»). Такія гульні праводзяцца, напрыклад, як падарожжа, ўключаюць элементы спаборніцтва, віктарыны і інш.
Такім чынам, важная задача пазакласнай дзейнасці ў пачатковай школе – фарміраванне ў дзяцей цікавасці да чытання, развіццё чытацкай самастойнасці малодшых школьнікаў.
Бібліяграфічны спіс
- Есіпаў, Б.П. Самастойная праца з падручнікам вучняў на ўроках / Б.П. Есіпаў. – М .: Педагогіка, 2011. – 238 с.
- Бондараўскі, В.Б. Выхаванне цікавасці да ведаў і патрэбнасці да самаадукацыі / В.Б. Бондараўскі. – М .: Навука і тэхніка, 2008. – 194 с.
- Реан, А.А. Псіхалогія і педагогіка / А.А. Реан, М.В. Бардоўскі. – СПб .: Пітэр, 2008. – 432 с.
- Салаўёва, Ю.І. Традыцыя сямейнага чытання, як фактар духоўнага развіцця дзіцяці / Ю.І. Салаўёва. – М .: Кніга, 2013. – 224 с.
- Светловская, Н.Н. Обучение чтению и законы формирования читателя / Н.Н. Светловская // Начальная школа. – 2003. – №1. – С. 11–18.
- Козырава, А.С. Віды працы над тэстам на ўроках чытання / А.С. Козырава // Пачатковая школа. – 2013. – № 3. – С. 67 – 68.
