УДК 371.113
Лукашэвіч Ганна Аляксандраўна
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
ВІДЫ АНАЛІЗУ МАСТАЦКАГА ТВОРА І АНАЛІЗ ВОБРАЗАЎ ЛІТАРАТУРНЫХ ГЕРОЯЎ НА І СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ
У метадычнай літаратуры вылучаюцца наступныя віды аналізу літаратурнага твора.
Аналіз развіцця дзеяння – у яго аснове ляжыць праца над сюжэтам і яго элементамі, т.е часткамі і кіраўнікамі. Прадугледжывая працу над сюжэтам літаратурнага твора і яго элементамі (эпізод, кіраўнік) пры гэтым задача настаўніка – знайсці разам з дзецьмі рысы цэласнасці ў кожнай часткі твора і арганічную сувязь часткі з цэлым.
Праблемны аналіз– у раздзел аналізу пастаўлены праблемнае пытанне ў ходзе пошуку адказу на яго могуць узнікнуць розныя пункты гледжання, якія пацвярджаюцца учытываннем ў тэкст. Каб ператварыць праблемнае пытанне ў праблемную сітуацыю, трэба абвастрыць супярэчнасці, супаставіць розныя варыянты адказаў. Пастаноўка пытанняў праблемнага характару мэтазгодная пры чытанні тых твораў, дзе ёсць сітуацыі, якія прадугледжваюць рознае разуменне герояў, іх дзеянняў, учынкаў, этычных праблем, закранутых пісьменнікам [1, с. 48].
Рысы праблемных пытанняў:1) наяўнасць супярэчнасці і магчымасці розных адказаў;2) цікавасць дзяцей да пастаўленай тэме;3) магчымасць супастаўлення розных адказаў на пытанне.
Аналіз мастацкіх вобразаў – у цэнтры аналізу вобразы герояў або пейзажны аналіз мастацкіх вобразаў.
Асноўныя прынцыпы: 1) пры аналізе даводзім да дзяцей, што дзеючая асоба – гэта прадстаўнік пэўнай грамадскай групы людзей, эпохі, і адначасова гэта жывы канкрэтны чалавек; 2) у характары героя вызначаем вядучыя рысы; 3) вылучаем аўтарскае стаўленне герояў (вычытавая ў тэксце); 4) уздзейнічаем на суперажыванне дзяцей, іх асабістыя адносіны да героя.
Паслядоўнасць працы:
1.Эмацыянальнае ўспрыманне герояў: пасля першапачатковага чытання (Што можаце сказаць пра героя? Спадабаўся ці не? Чым?).
- Аналіз вобразаў ідзе ў ходзе паўторнага чытання:
1) чытанне эпізоду або слоў, якія будуць размаўляць што-небудзь пра героя – гутарка: як характарызуе гэта героя, яго словы, ўчынкі. Падбор слоў якія называюць рысу героя – выснова абагульненне, аповяд пра героя.
2) настаўнік ці вучні называюць якасць героя – пацверджанне тэксту і выснова – складанне апавядання пра героя.
План апавядання пра героя: 1. Хто ён такі? (Калі, дзе ён жыў, жыве, яго ўзрост, пол?)2. Знешнасць героя.3. Якія ўчынкі ён здзяйсняе і як яго гэта характарызуе.4. Асаблівасці маўлення героя.5. Аўтарскае стаўленне да героя.6. Маё стаўленне.
Прыёмы працы над характарыстыкай героя:1. Настаўнік называе якасць героя, дзеці пацвярджаюць тэкстам.2. Дзеці самастойна называюць уласцівасць характару і пацвярджаюць тэкстам.3. Параўноўваюцца героі аднаго твора або блізкіх па тэматыцы.4. Вылучэнне аўтарскіх слоў ўскосна характарызуюць героя.5. Прыдумыванне рэмарак аўтара, якія перадаюць душэўны стан героя.6. Лінгвістычны эксперымент: выключэнне з тэксту слоў, якія змяшчаюць аўтарскую ацэнку.7. Выснова (галоўная ідэя – сэнс твора): падчас разбору навучэнцы павінны зразумець і характарыстыку ладу (героя, пейзажу), і сэнс гэтай выявы, нагрузку, якую ён нясе ў агульнай структуры твора.
Стылістычны (моўнай) аналіз – гэтааналізвыяўленчыхсродкаўмовывыкарыстоўваюццааўтарамудадзенымтворы.
Мэтааналізу: дапамагчыдзецямзразумецьдумкііпачуцціаўтара, выяўленыяпершзаўсёўвобразныхсловах, развіццёўяўлення, выразнаечытанне [8, с. 31].
Методыка працы:1. Вылучэнне слова ці вобразнага выказвання.2. Вызначэнне думкі і пачуцця, заключанага ў іх (чаму паэт так называе? Якую карціну вы ўяўляеце пры гэтым? Якое пачуццё адчувае аўтар? Што з чым параўноўвае аўтар? Чаму?)3. Прыёмы стылістычнага аналізу:параўнанне паэзіі і прозы, прысвечаных адной тэме;супастаўленне розных твораў аднаго аўтара. Мэта: вылучэнне характэрных рыс творчасці; параўнанне твораў розных аўтараў на адну тэму. Мэта: вызначэнне своеасаблівасці аўтарскай манеры (3-4 клас); замена аўтарскага слова сінонімам. Мэта: прыцягнуць увагу дзяцей да аўтарскага слова.
Такім чынам, праца над словам павінна быць накіравана на тое, каб дапамагаць дзецям зразумець вобразны сэнс твора, думкі і пачуцці пісьменніка, якія ўвасабляюцца ў падборы лексікі, у рытме фразы, у кожнай мастацкай дэталі. Таму для моўнага аналізу выбіраюцца словы і выразы, якія дапамагаюць лепш зразумець вобразны сэнс твора (малююць карціны прыроды, выяўляюць аўтарскія пачуцці) і ў той жа час найбольш выразныя і дакладныя. Пасля вылучэння словы або выразы ўсведамляецца іх ролю ў тэксце, тыя вызначаецца, якія пачуцці (думкі) заключаны ў іх.Галоўны прыём усіх відаў аналізу гэта гутарка па тэксце [2, с. 49].
Які выбраць аналіз залежыць ад характару (жанру) твора, ад магчымасцей вучняў, але ўсё ж больш распаўсюджаным і мэтазгодным можна лічыць аналіз мастацкіх вобразаў.
У пачатковай літаратурнай адукацыі пры аналізе мастацкага твора ўвага малодшых школьнікаў акцэнтуецца на аналізе вобраза персанажа. Тэрмін «вобраз» у пачатковай школе не ўжываецца, ён замяняецца словамі «герой твора», «дзеючая асоба», «персанаж».
Разгорнутага вызначэння тэрміна «персанаж» у літаратуразнаўстве не існуе.На некаторых аспектах сістэмы персанажаў спыняецца А. Г. Цэйтлін ў кнізе «Труд пісьменніка». Па-першае, персанажы мастацкага творы нейкім чынам дзейнічаюць, гэта значыць робяць учынкі, і знаходзяцца таму ў пэўных узаемаадносінах. Далей: «Пісьменнік імкнецца… да таго, каб душэўны стан герояў стала б зразумела з яго дзеянняў». Сістэма персанажаў «бесперапынна мяняецца», пры гэтым выконваецца нейкая «іерархія дзеючых асоб». Акрамя таго, адбываецца групоўка, якая «ў межах сістэмы персанажаў кожны раз адпавядае суадносінам пэўных грамадскіх сіл»; так ажыццяўляецца прынцып «рэпрэзентатыўнасці» персанажаў [3, с. 15].
Паняцце сістэмы персанажаў выкарыстоўваецца многімі даследчыкамі і без спецыяльнага вызначэння, хоць варта адзначыць, што гаворка ідзе ў асноўным аб сістэме вобразаў, так у А. Р. Цэйтліна, дзе пад вобразам маецца на ўвазе вобраз чалавека ў мастацкім творы [3, с. 14].
Не ўжываючы тэрміна «сістэма персанажаў», Ю. В. Ман піша пра рознага роду сувязях персанажаў. Звяртаючы ўвагу на важнасць «матыву пакідання, сыходу». У яго працы важна адзначыць, па-першае, вылучэнне розных сувязяў паміж персанажамі, па-другое, усталяванне сувязі паміж «ідэалагічным супрацьстаяннем» і шырокім колам узаемаадносін, якія складаюць падзейна-псіхалагічную аснову сістэмы персанажаў [4, с. 137].
Пры аналізе эпічных і драматычных твораў шмат увагі даводзіцца надаваць кампазіцыі сістэмы персанажаў, то ёсць дзеючых асоб творы. Для зручнасці падыходу да гэтага аналізу прынята адрозніваць персанажаў галоўных (якія ў цэнтры сюжэту, валодаюць самастойнымі характарамі і прама звязана з усімі ўзроўнямі зместу твора), другарадных (таксама даволі актыўна ўдзельнічаюць у сюжэце, якія маюць уласны характар, але якім надаецца менш аўтарскага увагі; у шэрагу выпадкаў іх функцыя – дапамагаць раскрыццю вобразаў галоўных герояў) і эпізадычных (якія з’яўляюцца ў адным-двух эпізодах сюжэту, часцяком не маюць уласнага характару і якія стаяць на переферии аўто скага увагі; іх асноўная функцыя – даваць у патрэбны момант штуршок сюжэтнага дзеяння ці ж адцяняць тыя ці іншыя рысы персанажаў галоўных і другарадных).
Існуюць адрозненні паміж персанажамі галоўнымі, цэнтральнымі, другараднымі і эпізадычнымі. У многіх творах на першы план вылучаецца адна асоба, на лёсе якога цалкам засяроджаная ўвага чытача. У іншых творах, наадварот, «на роўных правах» выступае цэлая група персанажаў.
У даследаваннях А. І. Нікіфаравай, Л. Рожынай і інш. Вывучаліся псіхалагічныя асаблівасці ўспрымання і ацэнкі малодшымі школьнікамі літаратурных герояў. Было ўстаноўлена, што малодшым школьнікам уласціва два тыпу адносін да літаратурных героям:1) эмацыянальнае, якое складваецца на аснове канкрэтнага апэраваньня вобразнымі паведамленнямі;2) інтэлектуальна – ацэначныя, у якім навучэнцы выкарыстоўваюць маральныя паняцці на ўзроўні элементнага аналізу.
Названыя два тыпу адносін знаходзяцца ў пэўнай залежнасці ад асаблівасцяў аналізу і абагульнення малодшымі школьнікамі вопыту уласнай псіхічным жыцці.
Пры ацэнцы дзеючых асоб творы навучэнцы аперуюць тымі маральнымі паняццямі, якія былі ў іх асабістым вопыце. Колькасць такіх ацэначных маральных паняццяў у малодшых школьнікаў (асабліва ў першакласнікаў) абмежавана. Часцей за іншых яны называюць такія маральныя якасці, як смеласць, сумленнасць, працавітасць, дабрыню. Значныя цяжкасці пры характарыстыцы герояў навучэнцы адчуваюць таму, што не валодаюць адпаведнай тэрміналогіяй. Задача настаўніка складаецца ў тым, каб аналізуючы твор з навучэнцамі, пастаянна ўводзіць у іх маўленне словы, якімі характарызуюцца маральныя, інтэлектуальныя, эмацыйныя якасці дзеючых асоб. Гэта з’яўляецца адной з умоў павышэння ўзроўню аналізу літаратурных герояў [5, с. 127].
Аналіз вобразаў-персанажаў – самы звыклы шлях разбору творы ў школе. Ён спрыяе сцвярджэнні погляду на літаратуру як на чалавеказнаўства. Разгляд вобразаў літаратурных герояў часта аказваецца абавязковай умовай аналізу літаратурнай казкі.
Асэнсаванне зместу ладу персанажа і яго функцыі ў творы прадугледжвае аналіз яго складнікаў: партрэта героя, маўлення, яго ўчынкаў, унутранага свету, узаемаадносіны з іншымі персанажамі. Такі аналіз дазваляе выявіць ролю вобраза ў разуменні аўтарскай пазіцыі, ідэі твора і сфарміраваць сваё ўласнае да яго стаўленне.
М. С. Салавейчык адзначае, што ў працэсе аналізу мастацкага твора малодшыя школьнікі павінны зразумець і характарыстыку вобраза героя, і сэнс гэтай выявы, г.зн. нагрузку, якую ён нясе ў агульнай структуры твора. М. С. Салавейчык прапануе план работы аналізу вобраза: 1. Работа над характарам героя з апорай на сюжэт (характар праяўляецца толькі ў дзеянні і нельга адрываць аналіз характару ад сюжэта). Героя гэтак жа характарызуе яго маўленне і рэмаркі аўтара.2. Узаемаадносіны герояў (неабходна, каб дзеці зразумелі прычыны паводзін герояў).3. Роль пейзажа і інтэр’ера ў творы (калі ёсць).4. На аснове аналізу ўзаемадзеяння вобразаў выяўляецца ідэя твора.
Аналіз вобразу героя дазваляе разабрацца ў тым, як пісьменнік адлюстроўвае дзеючых асоб, адкрываючы тое, што схавана ад вачэй: думкі і пачуцці персанажаў, рысы іх характару. Неабходна прывучыць дзяцей судзіць аб асноўных якасцях персанажаў, ацэньваць героя не толькі па ўчынкам, але і па матывах, іх што выклікаў; апошняе, як вядома, даецца малодшым школьнікам цяжэй.
Існуе шэраг прыёмаў, якія дапамагаюць арганізаваць працу над характарыстыкай персанажа. Пералічым некаторыя з іх:1) настаўнік называе якасці персанажаў і просіць вучняў прывесці прыклады пацвярджаюць іх;2) вучням прапануецца самастойна назваць ўласцівасць характару героя (гэта даступна малодшым школьнікам, калі персанаж мае не больш двух-трох якасцяў характару і паказаны ў дзеянні);3) супастаўляюцца героі аднаго твора або блізкіх па тэматыцы твораў. Найболей лёгкі выгляд параўнання – супрацьпастаўленне. Пры параўнанні ўдакладняецца аўтарскае стаўленне да герояў.
Вылучаюць наступныя этапы працы над вобразам-персанажам. Гэтыя этапы работы вызначаюцца з улікам псіхалагічных асноў працэсу ўспрымання мастацкага твора малодшымі школьнікамі: I этап. Эмацыянальны, часткова матываванае ўспрыманне вобраза.II этап. Канкрэтызацыя першапачатковага цэласнага ўспрымання.III этап. Абагульненае матывацыйна-ацэначнае меркаванне [5, с. 159].
Такім чынам, першы этап падахвочвае да ацэнкі героя, стварае настрой для далейшай працы з тэкстам.
Другі этап працы над чынам персанажам ставіць задачай канкрэтызаваць першапачатковае прадстаўленне вучняў аб дзеючых асобах творы. На гэтым этапе ажыццяўляецца старанная праца з тэкстам, у вучняў фарміруецца уменне падбіраць матэрыял аб дзеючых асобах, як гэта прадугледжана праграмай.
Надзвычай важным для правільнага і поўнага ўспрымання дзейснай асобы з’яўляецца яго параўнанне з іншым або іншымі.
На заключным этапе працы над дзеючымі асобамі навучэнцы абагульняюць падабраны канкрэтны матэрыял, складаюць аповяд пра героя.
Так ствараецца цэласнае ўяўленне аб дзеючых асобах творы, але гэта цэласнае ўяўленне больш высокай ступені і якасна іншае, чым было на першым этапе да канкрэтнага раскрыцця асобных рыс.
Трафарэта ў працы над чынам быць не можа; лініі аналізу і абагульнення вызначаюцца, зыходзячы з канкрэтнага зместу твора. Абагульняючы матэрыял аб дзеючых асобах, школьнікі падводзяцца да ідэі творы.
Такім чынам, аналіз вобраза персанажа вучыць разбірацца ў тым, як пісьменнік адлюстроўвае дзеючых асоб, адкрываючы тое, што схавана ад вачэй: думкі і пачуцці персанажаў, рысы іх характару. Трэба прывучыць дзяцей меркаваць пра асноўныя якасці персанажаў, ацэньваць героя не толькі па ўчынках, але і па матывах, якія назвалі; апошняе, як вядома, даецца малодшым школьнікам цяжэй.
Бібліяграфічны спіс
- Гинзбург, Л. Я. О литературном герое / Л.Я. Гинзбург. – Л.: Советский писатель, 1979. – 223 с.
- Методыка выкладання беларускай мовы ў пачатковых класах / пад рэд. А.П. Шанько. – Мінск: Вышэйшая школа, 1986. – 407 с.
- Цейтлин, А. Г. О литературном герое / А. Г. Цейтлин // Труд писателя. – М., 1979. – 22 с.
- Рыжкова, Т.В. Теоретические основы и технологии начального литературного образования: учебник для студ. высш. учеб. заведений / Т.В. Рыжкова. – М.: Академия, 2007. – 416 с.
- Оморокова, М.Н. Совершенствование чтения младших школьников: методическое пособие для учителя / М.Н. Оморокова. – М.: Аркти, 1999. – 160с.
