Крываль В.Б. АСНОЎНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ І МЕТАДЫ АКТЫВІЗАЦЫІ ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ НА І СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ

УДК 373.31

Крываль В.Б.

студэнтка 2 курса І ступені вышэйшай адукацыі педагагічнага факультэта

Установа адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы»

(Навуковы кіраўнік –Лапкоўская А.М., дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы, кандыдат філалагічных навук, дацэнт)

АСНОЎНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ І МЕТАДЫ АКТЫВІЗАЦЫІ ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ НА І СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ

 Анатацыя. У дадзенным артыкуле зроблена спроба раскрыцця сутнасці і зместу асноўных прынцыпаў і метадаў, якія можна выкарыстоўваць для актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі.

 Пазнавальная дзейнасць − гэта адзінства пачуццёвага ўспрымання, тэарэтычнага мыслення і практычнай дзейнасці. Яна ажыццяўляецца на кожным жыццёвым кроку, ва ўсіх відах дзейнасці і сацыяльных узаемаадносін вучняў (прадукцыйная і грамадска карысная праца, каштоўнасна-арыентаваная і мастацка-эстэтычная дзейнасць, зносіны), а таксама шляхам выканання розных прадметна-практычных дзеянняў у навучальным працэсе (эксперыментаванне, канструяванне, рашэнне даследчых задач і да т.п.). Але толькі ў працэсе навучання «пазнанне набывае выразнае афармленне ў асаблівай, уласцівай толькі чалавеку вучэбна-пазнавальнай дзейнасці або вучэнні» [1, с. 83].

Прынцыпы актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў. Пры выбары тых ці іншых метадаў навучання неабходна перш за ўсё імкнецца да прадуктыўнага выніку. Пры гэтым ад вучня патрабуецца не толькі зразумець, запомніць і прайграць атрыманыя веды, але і ўмець імі аперыраваць, прымяняць іх у практычнай дзейнасці, развіваць, бо ступень прадуктыўнасці навучання шмат у чым залежыць ад узроўню актыўнасці пазнавальнай дзейнасці вучня.

Калі неабходна не толькі зразумець і запомніць, але і практычна авалодаць ведамі, то натуральна, што пазнавальная дзейнасць вучня не можа не зводзіцца толькі да слухання, ўспрымання і фіксацыі навучальнага матэрыялу. Зноў атрыманыя веды ён спрабуе тут жа ў думках ўжыць, прыкладваючы да ўласнай практыкі і фарміруючы, такім чынам, новы вобраз прафесійнай дзейнасці. І чым больш актыўна працякае гэты разумовы і практычны пазнавальны працэс, тым прадуктыўней яго вынік. У вучня пачынаюць больш устойліва фарміравацца новыя перакананні і вядома ж папаўняецца прафесійны багаж вучня. Вось чаму актывізацыя пазнавальнай дзейнасці ў навучальным працэсе мае такое важнае значэнне.

Прынцып праблемнасці. Перш за ўсё ў якасці асноватворнага прынцыпу варта разглядаць прынцып праблемнасці. Шляхам паслядоўнага ўскладнення задач або пытанняў стварыць у мысленні вучня такую праблемную сітуацыю, для выхаду з якой у яго не хапае наяўных ведаў, і ён вымушаны сам актыўна фарміраваць новыя веды з дапамогай настаўніка і з удзелам іншых слухачоў, грунтуючыся на сваім або чужым вопыце, логіцы. Такім чынам, вучань атрымлівае новыя веды не ў гатовых фармулёўках настаўніка, а ў выніку ўласнай актыўнай пазнавальнай дзейнасці. Асаблівасць прымянення гэтага прынцыпу ў тым, што ён павінен быць накіраваны на рашэнне адпаведных спецыфічных дыдактычных задач: разбурэнне няслушных стэрэатыпаў, фарміраванне прагрэсіўных перакананняў, эканамічнага мыслення.

Асаблівасці прымянення дадзенага прынцыпу ў працэсе выкладання беларускай мовы патрабуе спецыфічных форм правядзення заняткаў, педагагічных прыёмаў і метадаў. І самае галоўнае, што змест праблемнага матэрыялу павінен падбірацца з улікам інтарэсаў вучняў.

Адной з галоўных задач навучання з’яўляецца фарміраванне і ўдасканаленне ўменняў і навыкаў, у тым ліку ўменні прымяняць новыя веды.

Прынцып забеспячэння максімальна магчымай адэкватнасці пазнавальнай дзейнасці характару практычных задач. Наступным прынцыпам з’яўляецца забеспячэнне максімальна магчымай адэкватнасці пазнавальнай дзейнасці характары практычных задач. Практычны курс заўсёды з’яўляўся складовай часткай прафесійнай падрыхтоўкі навучэнцаў. Сутнасць дадзенага прынцыпу заключаецца ў тым, каб арганізацыя пазнавальнай дзейнасці вучняў па сваім характары максімальна набліжалася да рэальнай дзейнасці. Гэта і павінна забяспечыць у спалучэнні з прынцыпам праблемнага навучання пераход ад тэарэтычнага асэнсавання новых ведаў да іх практычнага асэнсавання.

Прынцып узаеманавучання. Не менш важным пры арганізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў з’яўляецца прынцып ўзаеманавучання. Варта мець на ўвазе, што дзеці ў працэсе навучання могуць вучыць адзін аднаго, абменьваючыся ведамі. Для паспяховай самаадукацыі неабходныя не толькі тэарэтычная база, але і ўменне аналізаваць і абагульняць вывучаемыя з’явы, факты, інфармацыю; уменне творча падыходзіць да выкарыстання гэтых ведаў; здольнасць рабіць высновы са сваіх і чужых памылак; умець актуалізаваць і развіваць свае веды і ўменні.

Прынцып даследавання вывучаемых праблем. Вельмі важна, каб пазнавальная дзейнасць вучняў насіла творчы, пошукавы характар і па магчымасці ўключала ў сябе элементы аналізу і абагульнення. Працэс вывучэння той ці іншай з’явы ці праблемы павінны па ўсіх прыметах насіць даследчы характар. Гэта з’яўляецца яшчэ адным важным прынцыпам актывізацыі пазнавальнай дзейнасці: прынцып даследавання вывучаемых праблем і з’яў.

Прынцып індывідуалізацыі. Для любога навучальнага працэсу важным з’яўляецца прынцып індывідуалізацыі − гэта арганізацыя вучэбна-пазнавальнай дзейнасці з улікам індывідуальных асаблівасцей і магчымасцей вучня. Для навучання гэты прынцып мае выключнае значэнне, бо існуе вельмі шмат псіхафізічных асаблівасцей: склад аўдыторыі (камплектаванне груп), адаптацыя да навучальнага працэсу, здольнасць да ўспрымання новага матэрыялу і да т.п.

Усё гэта патрабуе ўжываць такія формы і метады навучання, якія па магчымасці ўлічвалі б індывідуальныя асаблівасці кожнага вучня, г.зн. рэалізаваць прынцып індывідуалізацыі навучальнага працэсу.

Прынцып саманавучання. Не менш важным у навучальным працэсе з’яўляецца механізм самакантролю і самарэгулявання, г.зн. рэалізацыя прынцыпу саманавучання. Дадзены прынцып дазваляе індывідуалізаваць пазнавальную дзейнасць кожнага вучня на аснове іх асабістага актыўнага імкнення да папаўнення і ўдасканалення ўласных ведаў і ўменняў, вывучаючы самастойна дадатковую літаратуру, атрымліваючы кансультацыі.

Прынцып матывацыі. Актыўнасць як самастойнай, так і калектыўнай дзейнасці вучняў магчымая толькі пры наяўнасці стымулаў. Таму ў ліку прынцыпаў актывізацыі асаблівае месца адводзіцца матывацыі пазнавальнай дзейнасці. Галоўным у пачатку актыўнай дзейнасці павінна быць не застаўленне, а жаданне вучня вырашыць праблему, спазнаць штосьці, даказаць, аспрэчыць [2].

Прынцыпы актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў, таксама як і выбар метадаў навучання, павінны вызначацца з улікам асаблівасцей навучальнага працэсу. Акрамя прынцыпаў і метадаў, існуюць таксама і фактары, якія падахвочваюць вучняў да актыўнасці, іх можна назваць яшчэ і як матывы або стымулы настаўніка, каб актывізаваць дзейнасць вучняў.

Метады актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў. Ступень актыўнасці вучняў з’яўляецца рэакцыяй, а метады, і прыёмы работы настаўніка з’яўляюцца паказчыкам яго педагагічнага майстэрства.

Актыўнымі метадамі навучання неабходна называць тыя, якія максімальна павышаюць ўзровень пазнавальнай актыўнасці школьнікаў, падахвочваюць іх да стараннага вучэння.

У педагагічнай практыцы і ў метадычнай літаратуры традыцыйна прынята дзяліць метады навучання па крыніцах ведаў: слоўныя (апавяданне, лекцыя, гутарка, чытанне), наглядныя (дэманстрацыя натуральных, экранных і іншых наглядных дапаможнікаў) і практычныя (лабараторныя і практычныя работы). Кожны з іх можа быць і больш актыўным і менш актыўным, пасіўным.

Слоўныя метады.

1. Метад дыскусіі ўжываецца на аснове пытанняў, якія патрабуюць разважанняў. Настаўнік павінен дамагацца на сваіх уроках, каб вучні маглі свабодна выказваць сваё меркаванне і ўважліва слухаць меркаванне іншых.
2. Метад самастойнай работы з вучнямі. З мэтай лепшага выяўлення лагічнай структуры новага матэрыялу даецца заданне самастойна скласці план апавядання настаўніка або план-канспект з выкананнем ўстаноўкі: мінімум тэксту − максімум інфармацыі.

Выкарыстоўваючы гэты план-канспект, вучні заўсёды паспяхова прайграваюць змест тэмы пры праверцы дамашняга задання. Уменне канспектаваць, складаць план апавядання, адказу, адшукванне ў ім галоўнай думкі, праца з даведачнай, навукова-папулярнай літаратурай дапамагаюць фарміраванню ў вучняў тэарэтычнага і вобразна-прадметнага мыслення пры аналізе і абагульненні заканамернасцей прыроды.

Для замацавання навыку працы з літаратурай даюць вучням розныя пасільныя заданні.

У класе вучні павінны пастарацца не прачытаць, а пераказаць сваё паведамленне. Пры такім відзе работы дзеці вучацца аналізаваць і абагульняць матэрыял, а таксама развіваецца вуснае маўленне. Дзякуючы гэтаму, вучні не саромеюцца выказваць свае думкі і меркаванні.

3. Метад самастойнай працы з дыдактычнымі матэрыяламі.

Праца арганізуецца наступным чынам: даецца класу канкрэтнае навучальнае заданне. Спрабуючы давесці яго да свядомасці кожнага вучня.

Тут ёсць свае патрабаванні: тэкст трэба ўспрымаць зрокава (на слых заданні ўспрымаюцца недакладна, дэталі хутка забываюцца, вучні вымушаны часта перапытваць); трэба як мага менш часу траціць на запіс тэксту задання.

Для гэтай мэты добра падыходзяць сшыткі на друкаванай аснове і зборнікі заданняў для вучняў. Многія настаўнікі, карыстаюцца самаробнымі дыдактычнымі матэрыяламі на друкаванай аснове.

Іх ўмоўна дзеляць на тры тыпы:

1) дыдактычныя матэрыялы для самастойнай работы вучняў з мэтай ўспрымання і асэнсавання, новых ведаў без папярэдняга тлумачэння іх настаўнікам: а) картка з заданнем пераўтварыць тэкст падручніка ў табліцу або план; б) картка з заданнем пераўтварыць малюнкі, схемы ў слоўныя адказы; в) картка з заданнем для саманазірання, назірання дэманстрацыйных наглядных дапаможнікаў;

2) дыдактычныя матэрыялы для самастойнай работы вучняў з мэтай замацавання і прымянення ведаў і ўменняў: а) картка з пытаннямі для разважанняў; б) картка з разліковай задачай; в) картка з заданнем выканаць малюнак;

3) дыдактычныя матэрыялы для самастойнай работы вучняў з мэтай кантролю ведаў і ўменняў: а) картка з нямым малюнкам; б) тэставыя заданні; в) метад праблемнага выкладу [3].

Наглядныя метады.

Часткова-пошукавы. Што датычыцца прымянення гэтага метаду настаўнік кіруе працай класа. Арганізуецца работа вучняў такім чынам, каб частка новых заданняў яны здабылі самі. Для гэтага дэманструецца вопыт да тлумачэння новага матэрыялу; паведамляецца толькі мэта. А вучні шляхам назірання і абмеркавання вырашаюць праблемнае пытанне.

Практычныя метады.

Часткова-пошукавы лабараторны метад.Вучні рашаюць праблемнае пытанне і здабываюць частка новых ведаў шляхам самастойнага выканання і абмеркавання вучнёўскага эксперыменту. Да лабараторнай работы вучняў вядомая толькі мэта, але не чаканыя вынікі.

Таксама выкарыстоўваюцца метады вуснага выкладу − апавяданне і лекцыі.

Пры падрыхтоўцы лекцый плануецца паслядоўнасць выкладу матэрыялу, падбіраюцца дакладныя факты, яркія параўнанні, выказванні аўтарытэтных вучоных, грамадскіх дзеячаў.

Прыёмы кіравання пазнавальнай дзейнасцю вучняў:

1) прыёмы, што актывізуюць дзейнасць вучняў на этапе ўспрымання і садзейнічае абуджэнню цікавасці да вывучаемага матэрыялу:

а) прыём навізны − уключэнне ў змест вучэбнага матэрыялу цікавых звестак, фактаў, гістарычных даных;

б) прыём семантызацыі− у аснове ляжыць узбуджэнне цікавасці дзякуючы раскрыццю сэнсавага значэння слоў;

в) прыём дынамічнасці − стварэнне ўстаноўкі на вывучэнне працэсаў і з’яў у дынаміцы і развіцці;

г) прыём значнасці − стварэнне ўстаноўкі на неабходнасць вывучэння матэрыялу ў сувязі з яго біялагічнай, народнагаспадарчай і эстэтычнай каштоўнасцю;

2) прыёмы актывізацыі дзейнасці вучняў на этапе засваення вывучаемага матэрыялу:

а) эўрыстычны прыём − задаюцца цяжкія пытанні, якія з дапамогай дадатковых пытанняў прыводзяць да адказу;

б) эўрыстычны прыём − абмеркаванне спрэчных пытанняў, што дазваляе развіць у вучняў уменне даказваць свае меркаванні;

в) даследчы прыём −вучні на аснове праведзеных назіранняў, досведаў, аналізу літаратуры, рашэння пазнавальных задач павінны сфармуляваць выснову;

3) прыёмы актывізацыі пазнавальнай дзейнасці на этапе прайгравання атрыманых ведаў:

а) прыём натуралізацыі − выкананне заданняў з выкарыстаннем натуральных аб’ектаў, калекцый.

Выкарыстоўваць можна розныя варыянты ацэнкі работы вучняў на ўроку. Для таго, каб высокая пазнавальная актыўнасць захавалася на ўроку, трэба:кампетэнтнае і незалежнае журы (настаўнік і вучні-кансультанты з іншых груп); заданні размяркоўвае сам настаўнік па правілах, інакш слабым вучням будзе не цікава выконваць складаныя заданні, а моцным – простыя; ацэньваць дзейнасць групы і індывідуальна кожнага вучня; даваць творчыя хатнія заданні да абагульняючага ўрока. Пры гэтым могуць праяўляць сябе вучні ціхія, непрыкметныя на фоне больш актыўных.

Такім чынам, вышэйадзначаныя прынцыпы, метады і метадычны прыёмы садзейнічаюць актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі.

 

Спіс літаратуры

1. Возрастная и педагогическая психология / М.В.Гомезо, М.Г. Матюхина, Т.С.Михальчик. – М. : Просвещение, 1984. – 256 с.
2. Щукина, Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебной деятельности / Г.И. Щукина. – М. : Просвещение, 1971. – 123 с.
3. Шамова, Т.А. Активизация учения школьников / Т.А. Шамова. – М. : Педагогика, 1982. – 254 с.