УДК 373.3:81’233
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Я. Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – З.М. Тамашэвіч, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
На дадзены момант існуюць новыя падыходы пры вывучэнні мовам увогуле, і беларускай у прыватнасці. У методыцы выкладання моў існуюць разнастайныя класіфікацыі падыходаў да навучання. Напрыклад, А.Н. Шчукін падзяляе падыходы паводле крытэрыяў, злучаных з аб’ектам навучання (моўны, маўленчы, камунікатыўна-дзейнасны), і з пункту гледжання спосабу навучання (просты, свядомы, дзейнасны) [1, с. 217]. Многія даследчыкі вылучаюць у сваіх класіфікацыях камунікатыўны падыход да вывучэння беларускай мовы.
Як адзначае Г.К. Сяляўка, камунікатыўны падыход мае мноства плюсаў:
- камунікатыўны падыход максімальна скіраваны на набліжэнне навучальнага працэсу, да ўмоў рэальнага функцыянавання мовы ў міжсуб’ектным (у шырокім сэнсе – дыялагічным) ці тэкставым рэжыме;
- камунікатыўны падыход адэкватны самой прыродзе мовы ў яе кагнітыўна-камунікатыўнай сутнасці;
- камунікатыўны падыход арыентаваны на асобу навучэнца, дазваляе стварыць матывацыйны фон і выпрацаваць патрэбныя навыкі для авалодання мовай у адносна кароткі перыяд навучальных заняткаў[2, с. 75].
Адной з ключавых кампетэнцый, што дазваляюць навучэнцу стаць асобай, сацыялізавацца, развівацца, узаемадзейнічаць з іншымі людзьмі з’яўляецца камунікатыўная кампетэнцыя.
Развітая камунікатыўная кампетэнтнасць — адна з асноўных мэт навучання беларускай мове ў пачатковай школе. Фарміраванне камунікатыўнай кампетэнцыі немагчыма без ведаў сістэмы мовы – разумення значэння слоў, словазлучэнняў і фразеалагізмаў, сферы іх ужывання. Веданне ўсіх лексічных і граматычных адценняў будзе дапамагаць у выбары маўленчых сродкаў, менавіта тых, якія неабходны ў дадзенай маўленчай сітуацыі. Паняцце камунікатыўнай кампетэнцыі структуруецца і разглядаецца, як аб’яднанне кампанентаў, асноўнымі з якіх з’яўляюцца моўны, маўленчы і ўласна камунікатыўны [3, с. 27].
Аднак праблема развіцця камунікатыўнай кампетэнцыі ў пачатковай школе ў дастатковай ступені не вырашана. Гэта адбываецца таму, што адсутнічае магчымасць для праяўлення дастатковай актыўнасці.
Для кожнага этапу ўрока варта выкарыстоўваць актыўныя метады навучання. Большасць метадаў універсальныя і могуць выкарыстоўвацца і на занятках па мове і на іншых навучальных дысцыплінах. Актыўныя метады навучання – гэта метады, якія матывуюць навучэнцаў да актыўнай разумовай і практычнай дзейнасці падчас авалодання навучальным матэрыялам.
Яны спрыяюць фарміраванню навучальнай матывацыі, дазваляюць з большай эфектыўнасцю засвойваць вялікі аб’ём матэрыялу, раскрываюць асабова-індывідуальныя магчымасці навучэнцаў, развіваюць творчыя здольнасці, развіваюць нестандартнае мысленне, павялічваюць пазнавальную актыўнасць навучэнцаў, развіваюць камунікатыўныя якасці асобы, уменне працаваць у камандзе, абараняць сваю пазіцыю і прыслухоўвацца да чужой думкі, несці адказнасць за сябе і за іншых.
Прыкладамі выкарыстання актыўных метадаў навучання на ўроках беларускай мовы могуць служыць наступныя:
- праблемныя сітуацыі;
- разыгрыванне і аналіз пэўных сітуацый;
- гульнявыя метады;
- мазгавы штурм;
- навучанне ў супрацоўніцтве.
Выкарыстанне праблемных сітуацый дазваляе сфарміраваць камунікатыўную, лінгвістычную кампетэнцыі, арыгінальнасць мыслення, уменне ставіць і распрацоўваць гіпотэзы, гібкасць розуму, развівае творчыя здольнасці. Напрыклад, згрупуйце словы па пэўнай прыкмеце. Прапануйце некалькі варыянтаў групоўкі.
Голуб, сонейка, акно, гусь, дзядзя, письмо, траўка, мама, дом, яблыня, жыта.
У выніку прапанаваныя словы групуюцца:
- па родах;
- па скланеннях;
- па колькасці складоў.
Разыгрыванне і аналіз пэўных сітуацый дазваляе навучэнцу падрыхтавацца да дзеянняў у рэальнай сітуацыі камунікацыі. Напрыклад, разыграйце сцэнку. Уявіце сабе, што сустракаеце гасцей. Якія ветлівыя выразы будзеце ўжываць пры гэтым? А што павінны гаварыць госці?
Гульнявыя метады павышаюць у вучняў цікавасць да прадмета, садзейнічаюць развіццю маўлення вучняў, павышаюць актыўнасць, часам дапамагаюць паскорыць тэмп працы на ўроку. Выкарыстоўваюцца такія гульні як “Эстафета”, “Хто хутчэй”, “Слова згубілася”, “Збяры фразеалагізм” і г.д.
Мазгавы штурм дазваляе:
- сістэматызаваць і паўтарыць навучальны матэрыял;
- ужыць яго ў знаёмай і незнаёмай сітуацыі;
- узбагаціць слоўнік навучэнцаў;
- развіваць творчае мысленне;
- фарміруе ўменне працаваць у групе.
Напрыклад, групавая праца па замацаванню тэмы “Прыметнік”.
На першым этапе ствараецца банк ідэй. Групы атрымліваюць заданні, якія дапамогуць вызначыць ролю прыметнікаў у маўленні.
Заданне першай групе: у прыметнікаў не было сваіх роду, ліку, склону. Як дапамагчы прыметнікам знайсці гэтыя граматычныя катэгорыі? (Папрасіць ў назоўнікаў, прапанаваць свае катэгорыі замест гэтых і г.д.).
Заданне другой групе: уявіце такую сітуацыю, што з нашага маўлення зніклі ўсе прыметнікі. Што можа адбыцца? (Катастрофа, усё стане шэрым, непрыгожым і г.д.).
На другім этапе трэба прааналізаваць усе свае ідэі. Выбраць, якія з іх самыя важныя.
На трэцім этапе неабходна зрабіць выснову, падвесці вынікі групавой працы.
Мэтанакіраванае развіццё камунікатыўных уменняў у дзяцей можа адбывацца ў іх штодзённай дзейнасці з дапамогай супрацоўніцтва на ўроках беларускай мовы.
Каб чалавек быў запатрабаваным у сучасным грамадстве, яго трэба з дзяцінства вучыць метафарычна думаць, выражаць словамі свае думкі. Эмацыйна ўключацца ў жыццёвыя пазіцыі іншых і ставіць сябе на іх месца, згаджацца і спрачацца, фантазіраваць і ўяўляць. Іншымі словамі, дзіцё трэба рыхтаваць да таго, каб яно ўмела рэагаваць на шматлікія змены ў навакольным свеце.
Мэтазгодна для фарміравання камунікатыўных уменняў ужыванне на ўроках зносін ў форме дыялогу. Асноўны прынцып пры арганізацыі дыялогу: не абмяжоўваць камунікацыю, а спрыяць яе прадукцыйнасці. Дыялог – гэта ўніверсальны спосаб спазнання свету, яго арганізацыя дае магчымасць мець зносіны праз веды, а веды атрымоўваць праз камунікацыю. Менавіта ў дыялогу адбываецца развіццё творчых камунікатыўных рэфлексіўных здольнасцяў. Падчас дыялогу развіваецца асоба дзіцяці. Розныя дыялогавыя сітуацыі ствараюць умовы для актыўнай маўленчай дзейнасці, спрыяючы, такім чынам, развіццю маўлення, камунікатыўным уменням. Галоўнае ў арганізацыі дыялогу – гэта стварэнне атмасферы даверу і добразычлівасці, свабоды і паразумення, сутворчасці роўных і розных.
Адным з эфектыўных метадаў фарміравання камунікатыўнай кампетэнцыі, з’яўляецца праца ў групах, якая дапускае высокую ступень самастойнасці, ініцыятыўнасці навучэнцаў, фарміруе развіццё сацыяльных навыкаў падчас групавых узаемадзеянняў.
Удзел дзяцей у групавой працы забяспечвае ўзнікненне паміж дзецьмі добразычлівых адносін, а групавая падтрымка выклікае пачуццё абароненасці, і нават самыя нясмелыя і трывожныя дзеці пераадольваюць страх.
Пры супольнай дзейнасці выяўляецца, у першую чаргу, актыўнасць навучэнцаў у малых групах – там ім камфортней. Калі навучэнец пакуль яшчэ не можа па розных прычынах публічна выступаць і выказваць свае думкі ўслых перад усім класам і настаўнікам, то, можа, у групе ён займе актыўную пазіцыю, пачне абмяркоўваць нароўні са сваімі аднакласнікамі прапанаваныя пытанні і заданні. Дзіцё, знаходзячыся ў вузейшым коле камунікавання, адчувае сябе больш ўпэўнена, што досыць важна, асабліва на першым этапе навучання.
Для плённай і выніковай працы на ўроку выкарыстоўваюцца наступныя прынцыпы фармавання груп.
- Стыхійна.
- Цікавасць (жаданне, сяброўства, адносіны да праблемы, да прадмета).
3.Па ўзроўні пазнавальнай актыўнасці (аднаўзроўневыя – рознаўзроўневыя). Аб’яднанне ў групы адбываецца па ўзроўні пазнавальнай актыўнасці: слабыя, моцныя, для таго, каб моцныя дапамагалі слабым, а слабыя падцягваліся да ўзроўню моцных. Але былі і праблемы, калі моцныя дзеці ўсе заданні выконвалі самастойна, а слабыя карысталіся гатовым. Таму трэба выразна размяркоўваць ролі ў дзейнай групе.
Прыкладнае размеркаванне роляў:
- Сакратар – запісвае выказаныя ідэі і рашэнні.
- Спікер – выступае перад класам з гатовым рашэннем групы.
- Арганізатар – размяркоўвае ролі, адказвае за працу групы ў цэлым.
- Крытык – выказвае процілеглы пункт погляду, правакуе пярэчанні.
- Кантралёр – правярае, ці ўсе зразумелі прынятую пастанову.
Ролі могуць заставацца нязменнымі, але лепш мяняцца ролямі з мэтай пазбегнуць выканання задання моцным вучнем і пасіўнасці слабога. Важна выконваць асноўныя нормы і правілы камунікацыі і паводзін у групе.
Да групавой працы на адным уроку можна звяртацца некалькі разоў, на розных этапах урока, улічваючы патрэбнасць і мэтазгоднасць такой працы [4].
Толькі выкарыстоўваючы актыўныя метады навучання настаўнік зможа вырашыць праблему фарміравання камунікатыўнай кампетэнцыі навучэнцаў на ўроках беларускай мовы.
Спіс выкарыстанай літаратуры
- Щукин, А. Н. Обучение иностранным языкам. Теория и практика / А. Н. Щукин. – М. : Филоматис, 2006. – 480 с.
- Селевко, Г. К. Современные образовательные технологии : учеб. пособие / Г. К. Селевко. – М. : Народное образование, 1998. – 256 с.
- Быстрова, Е. А. Коммуникативная методика в преподавании родного языка / Е. А. Быстрова // Русский язык в школе. – 1996. – № 1. – С. 26–32.
- Васільева, І. В. Вучэбнае супрацоўніцтва на ўроках // І. В. Васільева [Электроны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://festival.1september.ru/articles/582155/. – Дата доступу: 11.04.2018.