УДК 373.31
Белазаровіч Вікторыя Віктараўна,
студэнтка 3 курса педагагічнага факультэта завочнай формы навучанняУА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ ім. Янкі Купалы
Інавацыйныя тэхналогіі на ўроках літаратурнага чытання ў IV класе з выкарыстаннем прыёмаў і метадаў тэхналогіі крытычнага мыслення
Пераход на новыя падручнікі ў школах Рэспублікі Беларусь асабліва моцна высвяціў адну з супярэчнасцей сучаснай адукацыі – супярэчнасць паміж фактычным характарам навучальнага матэрыялу, яго велізарным аб’ёмам і нежаданнем, немагчымасцю вучняў засвойваць гэты матэрыял. «Вучэнне дзеля вучэння» ўжо не актуальна. Час прад’яўляе школе іншыя патрабаванні. Навучальныя прадметы павінны вырашаць сучасныя задачы адукацыі: захаванне здароўя дзяцей, развіццё іх здольнасцей, што павінна забяспечыць адаптацыю ў пастаянна зменллівых умовах, поспех у жыцці. Навучыць усяму немагчыма, укласці ў галовы дзяцей важнейшыя дасягненні розных навук – неў сілах настаўнікаў. Куды важней даць дзецям«не рыбу, а вуду», навучыць іх здабываць гэтыя веды, развіваць сродкамі навучання іх інтэлектуальныя, камунікатыўныя, творчыя ўменні, фарміраваць навуковы светапогляд.
Са змяненнем задач змяняецца і характар выкладання дысцыплін. Найважнейшым становіцца пытанне «Як вучыць?», а ўжо затым – «Чым вучыць?». Таму так актуальныя сёння сучасныя адукацыйныя тэхналогіі, якія накіраваны на арганізацыю дзейнасці вучняў, на развіццё праз гэтую дзейнасць іх уменняў, якасцей, кампетэнцыі.
У цяперашні час асноўнае навучанне школьнікаў адбываецца на ўроку. Да адметных прымет урока адносяць работу з пастаяннай групай вучняў (класам) па цвёрдым раскладзе, у строга абмежаваны час, пры абавязковай рабоцевучняў пад кіраўніцтвам настаўніка.
На ўроку у сучаснай школе ўзаемадзейнічаюць усе асноўныя элементы вучэбна-выхаваўчага працэсу: яго мэты, змест, сродкі, метады і формы арганізацыі навучання. Творчы падыход да ўрока прадугледжвае добрае веданне яго нарматыўных пачаў.
Любая тэхналогія, будзь яна вытворчай, сельскагаспадарчай або педагагічнай, характарызуецца сукупнасцю (спалучэннем, злучэннем) якіх-небудзь кампанентаў; логікай, паслядоўнасцю кампанентаў; метадамі, прыёмамі, дзеяннямі.
Пошук новых метадаў і формаў арганізацыі навучання спарадзілі новы тэрмін у методыцы навучання – «сучасны ўрок», які супрацьпастаўляецца традыцыйнаму ўроку.
Патрабаванні педагагічнай навукі да ўрока, да эфектыўнасці педагагічнага працэсу пастаянна ўзрастаюць і змяняюцца. Нароўні з нетрадыцыйнымі ўрокамі ў школьнай практыцы выкарыстоўваюцца нетрадыцыйныя тэхналогіі навучання.
Важнай характарыстыкай сістэмна-дзейнаснага падыходу ў рабоце педагогаў з’яўляецца тое, што ён ажыццяўляецца на розных этапах урока. На этапе самавызначэння да вучэбнай дзейнасці і актуалізацыі ведаў ствараецца праблемная сітуацыя, якая прадугледжвае наяўнасць розных варыянтаў вырашэння праблем. На этапах пастаноўкі вучэбнай задачы і адкрыцця новых ведаў ідзе пошук, аналіз, структураванне інфармацыі. Эфектыўнасць дадзенага этапа ўрока дасягаецца за кошт работы ў групах пастаяннага і зменнага складу, арганізацыі праектнай дзейнасці. На этапе ўключэння новага матэрыялу ў сістэму і паўтарэння выкарыстоўваецца індывідуальная работа, арганізуецца індывідуальная ліквідацыя прабелаў у ведах вучняў на аснове самакантролю і ўзаемакантролю. Асаблівай увагі заслугоўвае этап абагульнення атрыманых ведаў і рэфлексіі вучэбнай дзейнасці.
Вядома ж, хочацца, каб урок быў цікавым, бо цікавы ўрок – гэта актывізацыя інтэлектуальных і валявых працэсаў, іх узаемапранікненне і ўзаемадзеянне адзін на аднаго. Што можа дапамагчы зрабіць ўрок яркім, эмацыйным, здольным ўцягнуць кожнага вучня ў працэс самастойнага пошуку, распачаць у вучняў цікавасць да прадмета, жаданне пазнання? Як навучыць школьніка працаваць самастойна і ў калектыве, выказваць свой пункт гледжання і ўлічваць чужую, разважаць і задаваць пытанні? Атрымаць адказы на гэтыя пытанні і дасягнуць высокіх вынікаў дапамагаюць метады крытычнага мыслення. Што такое «крытычнае мысленне»? Гэта мысленне актыўнае, канструктыўнае, самастойнае [1, с. 43].
На уроках вельмі часта выкарыстоўваюцца вышэйпералічаныя прыёмы і метады працы. Настаўнік стараецца пабудаваць урок такім чынам, каб вучні самастойна вызначылі тэму ўрока. Ствараюцца праблемныя сітуацыі, настаўнік просіць зрабіць выснову і задаючы пытанні накіроўваевучняў на галоўныя мэты ўрока. Навучальны работа, як і ўсякая іншая, цікавая яшчэ і тады, калі ён разнастайны. Можна прывесці мноства прыкладаў выкарыстання прыёмаў, методык, тэхналогій выкладання на ўроках матэматыкі, рускай і беларускай моў. Але асаблівую ўвагу на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі варта надаваць ўрокам літаратурнага чытання. Літаратурнае чытанне–найважнейшае звяно ў развіцці малодшых школьнікаў. Асноўная мэта ўрокаў літаратурнага чытання–дапамагчыдзіцяці стаць чытачом: узбагаціць чытацкі вопыт, развіць чытацкі інтарэс, падвесці да ўсведамлення багатага свету айчыннай і замежнай літаратуры.
Раней асноўная задача ў адносінах да вучня на ўроках літаратурнага чытання зводзілася да формулы «Прачытай і перакажы». Цяпер трэба вучыць пошуку інфармацыі, яе выкарыстанню. Задача настаўніка–развівацьу школьнікаў такія чытацкія навыкі, як пошук, выбар, ацэнка інфармацыі з тэкстаў, якія выкарыстоўваюцца ў пазашкольных сітуацыях. Гэтыя чытацкія ўменні не толькі адточваюць розумы вучняў, служаць базай для вучэбнай паспяховасці ва ўсіх школьных дысцыплінах, але і з’яўляюцца неабходнай умовай паспяховага ўдзелу ў большасці сфер дарослага жыцця.
Практыка паказвае, што эфектыўнасць і выніковасць навучання школьнікаў чытацкай пісьменнасці залежыць ад прадуманага алгарытму работы на ўроку. Нетрадыцыйныя прыёмы, стратэгіі і прынцыпы навучання, такія, як: чытанне пад кіраўніцтвам, дыспут і дыскусія, уяўленнепад кіраўніцтвам, навучанне ў дыялогу, новыя формы педагагічных зносін «настаўнік-вучань», «вучань-настаўнік», «вучань-інфармацыя» і інш аказваюць спрыяльнае ўздзеянне на развіццё чытацкай актыўнасці. Настаўнік мае права карэктаваць гэтую сістэму ў адпаведнасці з тэмай урока, мэтавымі ўстаноўкамі, узроўнем падрыхтаванасці класа. На фарміраванне чытацкай пісьменнасці ўплывае выразнае чытанне ўслых тэкстаў розных тыпаў, жанраў і стыляў. Выкарыстоўваюцца розныя віды чытання: азнаямляльнае, паглыбленае. Для гэтага выкарыстоўваюцца розныя прыёмы: чытанне складовых табліц, сам сабе, хорам, па радах; маўленчыя размінкі, гульнявыя практыкаванні на развіццё артыкуляцыі, зрокавага ўспрымання, увагі, чытанне фраз з рознай інтанацыяй (Прачытай весела, забіяцка, з пытальнай інтанацыяй, сцвярджальна, здзіўлена або скорагаворкай, розным тэмпам (паскораным, запаволеным, з узмацненнем тэмпу, пераходам на шэпт).
Для развіцця канцэнтрацыі ўвагі выкарыстоўваюцца наступныя практыкаванні:
«Асэнсаванае чытанне з адцягваючым эфектам». Вучні атрымліваюць розныя друкаваныя тэксты. Вучань, які добра ўмее чытаць, чытае апавяданне. У гэты час астатнія вучні выкрэсліваюць зададзеныя літары ў сваіх тэкстах, строга рухаючыся па радку злева направа. Адначасова яны ўважліва слухаюць вучня, каб затым адказаць на пытанні. Затым праводзіцца ўзаемаправерка выкрасленых літар і франтальна робіцца праверка асэнсавання тэксту па пытаннях.
«Пастка». Настаўнік чытае тэкст і прапускае адно слова або замяняе некаторыя словы. Дзеці павінны пачуць і ўставіць слова, ці падабраць словы, што падыходзяць па сэнсе.
Можна прапанаваць дзецям аднавіць лагічную паслядоўнасць тэксту. Вучні атрымліваюць у канверце ўрыўкі апавяданняў, артыкулы з газет і часопісаў, разрэзаныя на сэнсавыя часткі ці на сказы. Пасля чаго аднаўляюць лагічную паслядоўнасць тэсту. Такі від работы праводзіцца як індывідуальна, так і ў парах і па групах.
Сфарміраваць свядомага чытача–зусімняпростая задача, якая стаіць перад пачатковай школай. Але перш чым кніга «загаворыць» з дзіцем, ён павінен ацаніць яе. Вось на гэтым этапе ўжываецца прыём антыцыпацыі (здагадкі, разумовага апярэджвання). Ужываецца на этапе падрыхтоўкі да ўспрымання літаратурнага твора, у ходзе першаснага ўспрымання тэксту.
Можна выкарыстоўваць тэксты, распрацаваныя па стратэгіі чытання з прагназаваннем (прыпынкамі), або чытання пад кіраўніцтвам. Стратэгія чытання пад кіраўніцтвам –адна са стратэгій дыялогавага навучання. Сутнасць стратэгіі заключаецца ў зносінах з тэкстам, у выкарыстанні асаблівых прыёмаў спасціжэння вывучаемага матэрыялу. Адным з каштоўных бакоў дадзенай стратэгіі з’яўляецца фарміраванне ўмення ўключаць уяўленне пры вывучэнні розных прадметаў. Кіраванае чытанне можна разглядаць як адзін са шляхоў развіцця зрокавага і эмацыйнага чытацкага ўяўлення, фарміравання асобаснага стаўлення да тэксту. Мэта чытання пад кіраўніцтвам –фарміруе ў вучняў уменні самастойна ставіць пытанні, і знаходзіць адказы на іх у самім тэксце. Тэксты для гэтай работы друкуюцца загадзя з прыпынкамі (разрывамі). Прыпынкі робяцца ў тых месцах, дзе ў чытача можа ўзнікнуць здагадка, пытанне. Пытанні і заданні пасля чытання фрагмента тэксту, сфармуляваныя настаўнікам, павінны падахвочваць вучняў да дзеяння, вылучэння гіпотэзы, ставіць іх у актыўную пазіцыю, узбуджаць увагу і пазнавальны інтарэс, ствараць умовы для суадносін атрыманай інфармацыі з ужо наяўнымі ведамі і жыццёвым вопытам; ствараць сваю версію адказу і накіравана шукаць пры далейшым чытанні яе пацверджанне або абвяржэнне.
Змест пытанняў заслугоўвае асаблівай увагі. Часцяком настаўнік карыстаецца факталагічнымі пытаннямі, якія патрабуюць толькі прайгравання раней атрыманых фактычных ведаў. Такія пытанні звязаны з засваеннем тэрміналогіі, розных паняццяў, пэўных фактаў і гістарычных звестак, дат, імёнаў і інш. Несумненна, пытанні такога характару маюць важнае значэнне і займаюць пэўнае месца на ўроку. Іншую функцыю выконваюць на ўроках адкрытыя пытанні. Гэта пытанні, якія праяўляюць пазіцыю вучняў, пытанні маральнага выбару, канцэптуальныя пытанні, якія дазваляюць аналізаваць, параўноўваць, разважаць. Пытанні, якія настаўнік складае для чытання пад кіраўніцтвам, павінны насіць адкрыты характар. Праверкай таго, ці з’яўляецца пытанне адкрытым, можа служыць рэакцыя вучняў: калі пасля адказу на пытанне аднаго вучня ўсе астатнія апускаюць рукі і ў іх няма жадання даць іншы варыянт адказу, то такое пытанне, хутчэй за ўсё, з’яўляецца факталагічным. Адкрытае пытанне мяркуе наяўнасць розных адказаў.
Ідэя сістэмна-дзейнаснага падыходу на ўроках чытання дазваляе рэалізаваць дастатковую колькасць творчых заданняў. Дзеці спрабуюць свае сілы ў паэтычнай творчасці, складаюць небыліцы і загадкі, прыдумляюць апавяданні па ілюстрацыях і зададзеных пытаннях, падбіраюць фразеалагізмы, даючы характарыстыку героям, вучацца выказваць сваё меркаванне, параўноўваюць змест твораў. Усе дадзеныя вучні фіксуюць у табліцы.
Прыём «Кластар» – вылучэнне сэнсавых адзінак тэксту і графічнае іх афармленне ў вызначаным парадку ў выглядзе «гронкі». «Гронкі» – графічны прыём сістэматызацыі матэрыялу. Правілы вельмі простыя. Малюем мадэль Сонечнай сістэмы: зорку, планеты і іх спадарожнікі. Зорка ў цэнтры –гэта наша тэма, вакол яе планеты–буйныясэнсавыя адзінкі, ад планет – Спадарожнікі. Сістэма кластараў ахоплівае вялікую колькасць інфармацыі.
Пры абагульненні раздзелаў па праграме вельмі добра падыходзіць наступная стратэгія-«Карта канцэпцыі». Яна заснавана на асацыятыўным мысленні, калі якая-небудзь ідэя здольная выклікаць і развіць іншую. Асабліва выніковым з’яўляецца складанне карты канцэпцыі ў выпадках, калі маецца вялікая інфармацыя. Складанне плана канцэпцыі можа быць прапанавана як на стадыі выкліку, так і на стадыі рэфлексіі. Вучням прапануецца тэма, якую яны ведаюць добра ці дастаткова добра. Далей вучні складаюць пералік слоў, якія асацыююцца з тэмай. Запісваюцца ўсе словы, прапанаваныя вучнямі, не выключаецца і не адкідаецца нічога. Можа нават здарыцца, што настаўніку прапануюць словы, ніякім чынам не звязаныя з тэмай, настаўнік не павінен адкідаць іх, а запісаць. Потым, падчас работы, вучні самі прыйдуць да таго, што гэтыя словы лішнія. Пасля таго як цалкам складзены пералік слоў, вучням прапануецца разбіць іх на пэўныя катэгорыі па пэўных сувязях. У працэсе работы можна пашырыць тую ці іншую катэгорыю, ці нават вынайсці новую, а можна ад чагосьці адмовіцца. На заключным этапе гэтай работы вучні самастойна складаюць карту канцэпцыі. Гэта карта можа выглядаць у выглядзе табліцы, малюнкаў і г. д.
Галоўная задача прадставіць схематычна ўласную канцэпцыю дадзенай тэмы, гэта значыць прыйсці да новых ведаў у кантэксце ведаў, ужо набытых раней. Не варта блытаць гэтую стратэгію з разбіўкай на кластары, якая з’яўляецца толькі першай прыступкай да складання карты канцэпцыі. Патрабуецца не проста згрупаваць матэрыял, але згрупаваць яго ў адпаведнасці з уласнай канцэпцыяй, усталяваўшы моцныя і слабыя сувязі паміж рознымі часткамі інфармацыі. Іншы моцны бок стратэгіі з’яўляецца сумесная работавучняў. У працэсе навучання дзеці шукаюць зносін адзін з адным. У зносінах лягчэй узнікаюць ідэі, здзяйсняюцца хай маленькія, але радасныя адкрыцці.
Такім чынам, рэалізацыя сістэмна-дзейнаснага падыходу на ўроку прымушае настаўніка перабудаваць сваю дзейнасць, адысці ад звыклага тлумачэння і даць вучням самастойна, у пэўнай паслядоўнасці адкрыць для сябе новыя веды і прысвоіць іх. Таксама станоўча расце дынаміка тэхнікі чытання, развіваецца маўленне малодшых школьнікаў. З дапамогай такіх урокаў значна больш актыўна і хутчэй адбываецца ўзбуджэнне пазнавальнага цікавасці. Наяўнасць цікавасці з’яўляецца адной з галоўных умоў паспяховага праходжання навучальнага працэсу.
Бібліяграфічны спіс
- Гузеев, В. В. Образовательная технология: от приема до философии / В. В. Гузеев. – М. : Сентябрь, 1996. – 112 с.
