УДК 372.8
студэнтка 3 курса педагагічнага факультэта завочнай формы навучання
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – Г. У. Крофта, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ ім. Янкі Купалы
Методыка вывучэння казак на ўроках літаратурнага чытання
Аднымі з першых літаратурных твораў, з якімі знаёміцца малодшы школьнік, з’яўляюцца казкі, свет якіх цікавы і цудоўны. Яны добра ўспрымаюцца дзецьмі, якіх прыцягвае займальны сюжэт, яркасць вобразаў, выразнасць характараў персанажаў. Слухаючы казкі, вучні становяцца ўдзельнікамі падзей, якія адбываюцца ў іх. В. А. Сухамлінскі лічыў, што «казка развівае ўнутраныя сілы дзіцяці, дзякуючы якім чалавек не можа не рабіць дабра, гэта значыць вучыць суперажываць» [2, с. 43]
Задачамі навучання беларускай мове ў школе з’яўляюцца:выхаванне ў вучняў павагі да беларускага народа як носьбіта беларускай мовы, адчування сябе яго часткай; фарміраванне ў вучняў элементарных уменняў зносін па-беларуску; выпрацоўка навыкаў карыстання вусным і пісьмовым маўленнем у розных сферах жыцця і сітуацыях зносін.
У навучальным працэсе вельмі важна, каб малодшыя школьнікі ўспрынялі і перанялі гэты духоўны вопыт народа. Каб вырашыць гэтую задачу, трэба знайсці тыя прыёмы, якія дапамогуць школьніку асэнсаваць казку і зразумець тыя ўрокі мінулых пакаленняў, якія яна захоўвае.
Метады і прыёмы вывучэння народных казак залежаць ад яе тыпу. У пачатковай школе на ўроках літаратурнага чытання вывучаюцца ўсе тыпы казак: чарадзейныя, казкі пры жывёл, сацыяльна-бытавыя казкі.
Можна вылучыць наступныя віды працы з казкай:
- гутарка для праверкі першаснага ўспрымання;
- чытанне казкі вучнямі па частках і аналіз кожнай з іх;
- чытанне казкі «сам сабе» з заданнем;
- абагульняючая гутарка;
- чытанне казкі па ролях;
- складанне плана з дапамогай настаўніка, падрыхтоўка да расказвання казкі;
- расказванне казкі.
Прыёмаў працы з казкай вельмі шмат. Усе яны накіраваны на станоўчы ўплыў мастацкага тэксту на фарміраванне асобы дзіцяці. Каб навучыцьмалодшых школьнікаў працаваць з казкай, трэба арганізаваць чытанне так, што дзеці ўвесь час будуць знаходзіцца ў стане пошукавай сітуацыі: чытаць тэкст казкі па абзацах, разбіраць яго, вылучаць падзеі і паводзіны герояў у той ці іншай сітуацыі [3].
Важна яшчэ да чытання казкі зацікавіць дзяцей, каб яны ўважліва слухалі і ўспрымалі твор. Пры першасным ўспрыманні вельмі многае залежыць ад самога настаўніка. Ён павінен правільна змяняць інтанацыю голасу і вытрымліваць паўзу, калі гэта неабходна, выкарыстоўваць міміку і жэсты.
Пасля чытання казкі можна папрасіць дзяцей намаляваць эпізод з казкі, які ім больш за ўсё запомніўся. Гэта заданне пакажа, што для дзяцей аказалася найбольш цікавым у казцы, прыцягнула іх увагу.
Каштоўнасць прымянення казак у навучальнай дзейнасцi ў тым, што яны знаёмяць вучняў з прыгажосцю мовы, накіроўваюць ўвагу на герояў, прадметы, з’явы, павышаюць здольнасць і пэўнасць мыслення і ўяўлення, дапамагаюць актывізiраваць увагу, уменне разумець і адчуваць мастацкі вобраз, развіваюць маўленчую дзейнасць, дапытлівасць, трэніруюць памяць [4].
У школьнай методыцы на ўроках літаратурнага чытання пры вывучэнніказак праводзяцца наступныя відыработы:
- уступная гутарка або слова настаўніка;
- тлумачэнне незразумелых слоў;
- чытанне казкі настаўнікам (або падрыхтаваным вучнем);
- гутарка з мэтай праверкі першаснага ўспрымання зместу казкі;
- чытанне казкі дзецьмі (самастойнае чытанне, чытанне-гудзенне, чытанне птушыным базарам і інш.);
- аналіз тэксту па пытаннях;
- складанне плана казкі;
- розныя віды пераказу (па плану ці без яго);
- творчая праца па казцы;
- падрыхтоўка да выразнага чытання і само выразнае чытанне якога-небудзь урыўка з казкі;
- заключная гутарка.
Уступная гутарка мае вялікае значэнне ў рабоце над казкай у пачатковай школе. Яна праводзіцца з мэтай падрыхтаваць вучняў да правільнага ўспрымання зместу мастацкага твора, выклікаць цікавасць, мабілізаваць увагу дзяцей. Змест яе залежыць ад зместу вывучаемага твора і задач, якія паставіў настаўнік перад урокам.
Для малодшых школьнікаў у пачатку працы над казкай вельмі важна правесці тлумачэнне новых і незразумелых слоў, таму што вучні пачатковых класаў яшчэ не маюць багатага слоўнікавага запасу, не ведаюць многіх слоў.
Непасрэднае чытанне казкі ці іншага мастацкага твоа бывае ў двух відах – чытанне ўголас і чытанне моўчкі.Асаблівасцю чытання ўголас з’яўляюцца тое, што чытач мае магчымасць данесці да сваіх слухачоў багацце зместу і своеасаблівасць формы чытаемага твора.
Можна вылучыць наступныя формы чытання казкі на ўроках літаратурнага чытання ў пачатковай школе:
- чытанне, каб чулі ўсе або птушыным базарам;
- чытанне, каб чуў толькі сусед;
- чытанне для сябе – толькі вуснамі, без голасу;
- чытанне, «прыкусіўшы язык»;
- чытанне ланцужком;
- чытанне парамі;
- індывідуальнае чытанне.
Для разумення тых урокаў, якія закладзены ў казках, можна выкарыстоўваць наступныя заданні:
- растлумачыць, чаму адбылася тая ці іншая падзея,
- паказаць, з чаго смяецца ці што асуджае народ,
- паказаць адрозненне паміж словамі і ўчынкамі персанажаў;
- даць маральную ацэнку гэтым разыходжанням,
- растлумачыць, чаму ў казцы ўзнікаюць гаваркія імёны;
- ахарактарызаваць танальнасць маўлення таго ці іншага персанажа, адпаведнасць яго інтанацыі яго думкам і ўчынкам;
- чаму можна навучыцца на прыкладзе казкі;
- расказаць, як і чаму змяніўся характар героя.
Такая методыка па вывучэнні казак дапаможа вучням малодшых класаў зразумець жанравыя асаблівасці сацыяльна-бытавых казак, выявіць маральныя ўрокі, занатаваныя ў іх.
Галоўнай задачай настаўніка на ўроках літаратурнага чытання з’яўляецца дапамога дзецям засвоіць прапанаваны матэрыял. Для вучняў пачатковых класаў рабiць гэта трэба цiкава, праз творчыя заданні і займальныя тэксты, каб iнфармацыя лепш запамiналася. У гэтым настаўніку дапамагае жанр казкі. Менавiта iх прымяненне на ўроках лiтаратурнага чытання спрыяе развiццю ўважлівасцi, назіральнасці, памяці, мыслення, самастойнасці.
Бібліяграфічны спіс
- Фядосік, А. С. Беларуская сацыяльна-бытавая казка / А. С. Фядосік. – Мінск : Навука і тэхніка, 1995. – 160 с.
- Сухомлинский, В. А. Сердце отдаю детям / В. А. Сухомлинский. – М. : Концептуал, 2016. – 320 с.
- Лазарук, М. А. Вывучэнне беларускай мовы і літаратуры ў школе: кніга для настаўніка / М. А. Лазарук. – Мінск : Народная асвета, 1988. – 228 с.
- Паўлоўская, В. І. Мова : цікава і займальна / В. І. Паўлоўская. – Мінск : Народная асвета, 1989. – 289 с.
