УДК 373.31
студэнтка 3 курса педагагічнага факультэта завочнай формы навучанняУА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
Гульнявыя тэхналогіі ў сістэме сучаснай пачатковай адукацыі
Узровень культуры зносін вучняў у працэсе іх развіцця вызначаецца неабходнасцю павышэння пазнавальнай актыўнасці школьнікаў, стымулявання цікавасці да вывучаемых прадметаў.
У цяперашні час дзеці жывуць у неверагодна хуткім і зменлівым тэмпе жыцця, і важным аспектам сённяшняга развіцця з’яўляецца ў цэлым сістэма адукацыі, а на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі фарміруюцца асноўныя ўменні і навыкі, неабходныя ў далейшым навучанні. Тэмпы росту аб’ёмаў вучэбнага матэрыялу дыктуюць свае ўмовы да ўжывання метадаў навучання малодшых школьнікаў. Часта гэтыя метады накіраваны на колькасць, а не на якасць матэрыялу, які трэба засвоіць.
У сувязі з гэтым сiстэма прапануе распрацаваць гульнявыя тэхналогіі для сучаснай школы. У апошні час апублікавана некалькі дапаможнікаў па гульнявых тэхналогіях. Вывучаны ў працэсе гульнявой дзейнасці матэрыял забываецца вучнямі ў меншай ступені і трымаецца даўжэй у памяці, чым матэрыял, пры вывучэнні якога гульня не выкарыстоўвалася. Гэта тлумачыцца, перш за ўсё, тым, што ў гульні арганічна спалучаецца займальнасць, якая робіць працэс пазнання даступным і цікавым для школьнікаў, і дзейнасць, дзякуючы ўдзелу якой у працэсе навучання, засваенне ведаў становіцца больш якасным і трывалым.
У самых розных сістэмах навучання гульні адводзіцца асаблівае месца. І растлумачыць гэта можна тым, што гульня вельмі сугучная прыродзе дзіцяці. Дзіця ад нараджэння надае вялікую ўвагу гульням. Яно жыве тым, што сам стварае сабе аналаг жыцця вакол сябе. Гульня для дзіцяці – не проста цікавае баўленне часу, але і спосаб мадэлявання вонкавага, дарослага свету, спосаб мадэлявання яго ўзаемаадносін у гэтым свеце, у працэсе якога дзіця выпрацоўвае схему ўзаемаадносін з аднагодкамі. Дзеці з задавальненнем самі прыдумляюць гульні, з дапамогай якіх нават банальныя, бытавыя рэчы пераносяцца ў асаблівую цікавую краіну прыгод.
B сучасным свеце існуе цэлы кірунак у педагагічнай навуцы – гульнявая педагогіка, якая мае на ўвазе гульню вядучым метадам выхавання і навучання дзяцей дашкольнага і малодшага школьнага ўзросту, і таму ўключэнне гульні ў вучэбную дзейнасць – гэта найважнейшы шлях ўключэння дзяцей у вучэбную работу, без прымусу; спосаб забеспячэння эмацыйнага водгуку на выхаваўчыя ўздзеяння і нармальных умоў жыццядзейнасці.
У апошнія гады пытанні тэорыі і практыкі гульнявых тэхналогій распрацоўваліся і распрацоўваюцца многімі даследчыкамі (Ф. Н. Блехер, А. П. Усавай, А. І. Радзінай, А. Ф. Іваніцкай, Л. А. Венгер, А. І. Сарокінай, Я. І. Удальцовай, А. К. Бандарэнка. Ва ўсіх даследаваннях паказвалася ўзаемасувязь маулення і гульні, вызначылася структура гульнявога працэсу, асноўныя формы і метады кіраўніцтва дыдактычнымі гульнямі.
Прымяненне разнастайных гульнявых тэхналогій пры навучанні вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі на ўроках спрыяе не толькі павышэнню пазнавальнай цікавасці да дадзенага прадмета, але яшчэ і павышае ўзровень падрыхтаванасці да далейшага навучання і трываласць ужо атрыманых ведаў.
Гульня разам з работай і вучэннем – адзін з асноўных відаў дзейнасці чалавека, дзіўны феномен нашага існавання. Й. Хейзінга пісаў, што «гульня – гэта від дзейнасці ва ўмовах сітуацый, накіраваных на аднаўленне і засваенне грамадскага вопыту, у якім складваецца і ўдасканальваецца самакіраванне паводзінамі» [1, с.126].
У вучэбна-выхаваўчым працэсе роля гульні была высока ацэненая ў педагагічнай сістэме К. Д. Ушынскага і яго паслядоўнікаў. У педагогіцы гульні як сродку выхавання і навучання было нададзена вялікая ўвага ў работах такіх вядомых навукоўцаў, як Я. А. Пакроўскі, П. Ф. Каптар, П. Ф. Лесгафт, Ф. Фрейбель, М. Мантэсоры і інш.
Гульня – эфектыўны сродак усебаковага развіцця асобы дзіцяці, у ёй «фарміруюцца ўсе бакі душы чалавечай, яго розум, яго сэрца і яго воля, і калі кажуць, што гульні прадказваюць будучы характар і будучы лёс дзіцяці, то гэта дакладна ў дваякім сэнсе: не толькі ў гульні выказваюцца схільнасці дзіцяці і адносная сіла яго душы, але сама гульня мае вялікі ўплыў на развіццё дзіцячых здольнасцей і схільнасцей, а такім чынам, і на яго будучы лёс» [2, с. 167].
Сучасныя гульнявыя тэхналогіі, абапіраючыся на найноўшыя дасягненні педагогікі і псіхалогіі, мяркуюць наяўнасць у гульні вялікіх магчымасцей для навучання, для фарміравання асобы ў цэлым.
Д. Б. Эльконін вылучыў некалькі відаў гульні, якія паступова асвойваюцца дзіцем у антагенезе і выступаюць умовай яго псіхічнага развіцця:
– прадметная гульня (дзіця прайгравае прадметныя дзеянні дарослых, ажыццяўляе гульнявое маніпуляванне з прадметамі);
– сюжэтна-ролевая гульня (дзіця прайгравае адносіны паміж дарослымі, асвойвае сюжэт праз прысваенне сабе пэўнай ролі);
– гульня з правіламі (у ёй дзіця ажыццяўляе пераход ад гульні з адкрытай роляй і ўтоенымі правіламі да гульні з адкрытымi правіламi і схаванай роляй) [3, с.16].
У апошнія дзесяцігоддзі ва ўсім свеце актыўна развіваюцца навучальныя гульнятэкi, дзе ў гульнявой форме, праз непасрэднае маніпуляванне з прадметамі, знакамі, матэрыяламі дзеці асвойваюць розныя веды, фізічныя і хімічныя заканамернасці, звесткі пра навакольны свет, людзей, сваае магчымасці і г.д. Сучасныя навуковыя музеі становяцца інтэрактыўнымі і ў гульнявой форме даносяць дзецям навуковую інфармацыю. Гэта могуць быць розныя варыяцыі лато, гульні з загадкамі, канструктары, розныя варыянты стратэгій, матэматычныя і механічныя галаваломкі, рэбусы, лагічныя і ролевыя гульні. Для зняцця напружання або для фізічнага развіцця малодшых школьнікаў, розныя рухомыя і спартыўныя гульні. У шэрагу навучальных сітуацый важную ролю набывае спаборніцтва як складнік гульнявой дзейнасці [4, с. 60].
Для правільнай арганізацыі гульні спачатку настаўнік павінен паведаміць дзецям, на якім матэрыяле будзе праводзіцца дадзеная гульня. Часам настаўніку варта папярэдзіць пра магчымыя цяжкасці, якія будуць узнікаць у працэсе гульні. З дапамогай кантрольных пытанняў педагог можа высветліць, наколькі разумеюць дадзены матэрыял вучні.
Настаўнік паведамляе задачу і тлумачыць правілы гульні, паказвае ўзор, як трэба выконваць гульнявое дзеянне. Нельга пачынаць гульню, не пераканаўшыся, што ўсе вучні зразумелі, што трэба рабіць і ў якой паслядоўнасці. У працэсе гульні настаўнік дапамагае пры цяжкасцях, часам можа падказваць пытаннямі рашэнне, накіроўвае дзеянні, якія адыгрываюць тым самым актывізуючую ролю, падтрымліваюць жаданне вучняў працягнуць гульню.
Часам па ходзе гульні настаўніку неабходна ўводзіць некаторыя фразы і выразы, выкарыстоўваючы пераклад або гульнявую сітуацыю. Аднак не варта ўсё тлумачыць, перарываючы гульню.
Настаўнік ажыццяўляе кантроль за выкананнем правілаў гульні. Часам ён прызначае кантралёраў сярод вучняў за выкананнем правілаў гульні. Улічваючы асаблівасці той ці іншай гульні, варта імкнуцца да таго, каб кіравалі працэсам гульні вядучыя з ліку вучняў. Кіраўніцтва настаўніка па магчымасці павінна быць апасродкавана, асабліва ў гульнях, якія праводзяцца на другім этапе навучання. Гэта дазволіць вядучым праявіць самастойнасць, ініцыятыву, авалодаць арганізацыйнымі ўменнямі, а вучням-гульцам адчуць большую свабоду дзеянняў, гульня будзе працякаць больш эфектыўна і мэтанакіравана.
Фенаменалагічная сутнасць гульні дазваляе актыўна і вынікова выкарыстоўваць яе, развівае патэнцыял у рабоце з дзецьмі малодшага школьнага ўзросту. Гульня ў пачатковай школе можа палегчыць, а ў некаторых выпадках нават вырашаць наступныя задачы:
– развіваць матывацыю да вучэбнай дзейнасці, зносін, пазнання;
– аптымізаваць камунікатыўную прастору адукацыйнай установы;
– развіваць каштоўнасна-нарматыўныя рэгулятывы міжасобасных, унутрыгрупавых, міжгрупавых, міжкультурных зносін;
– садзейнічаць развіццю самапазнання і самасвядомасці вучняў;
– аптымізаваць камунікацыі ў рознапазіцыйных адносінах (настаўнік-вучань; вучань–вучань; вучань–клас; клас–настаўнік; настаўнік–настаўнік і інш.);
– садзейнічаць і суправаджаць развіццё агульных спецыяльных здольнасцей, у тым ліку ў пазнанні, вучэнні, творчасці;
– садзейнічаць развіццю валявых працэсаў і спосабаў самарэгуляцыі;
– развіваць светапогляд і пашыраць культурнае поле асобы;
Асаблівасці гульні ў школе:
1) матывацыйная (стварае матыў дзейнасці, якія значны для гульца, дазваляе ўключыцца ў дзейнасць з першых хвілін);
2) адукацыйная (у перыяд падрыхтоўкі да ролевай гульні і ў ходзе яе гулец атрымлівае раней незнаёмую інфармацыю, веды, якія замацоўваюцца значна хутчэй за кошт практычнага выкарыстання ў гульнявым працэсе);
3) выхаваўчая (развівае ва ўдзельніках уменне паважліва ставіцца да каштоўнасцей навакольных, карэктна адстойваючы ўласныя погляды; прывівае культуру паводзін);
4) развівальная (развівае хуткасць рэакцыі, гнуткасць розуму і паводзін, увагу, памяць, творчыя здольнасці, арганізатарскія якасці, акцёрскія навыкі);
5) камунікатыўная (развівае навыкі культуры зносін, вучыць паводзінам у соцыуме, стымулюе ўменне завязваць кантакт, будаваць і падтрымліваць камунікацыю);
6) эксперыментальныя (дазваляе эксперыментаваць, ажыццяўляць апрабаванне ўласных магчымасцей, спрыяючы выпрацоўцы ўласнай пазіцыі і сістэме поглядаў);
7) кампенсаторная (кампенсуе патрэбу ў праяве даросласці, самастойнасці, уключаючы ўдзельнікаў у сацыяльна значныя адносіны);
8) тэрапеўтычная (спрыяе ўменню не канфліктаваць, здымае агрэсіўнасць, стрэсы, прымушае адцягнуцца ад адмоўных эмоцый);
9) рэлаксацыйныя (здымае эмацыйнае напружанне, выкліканае нагрузкай на нервовую сістэму, у прыватнасці, пры інтэнсіўным навучанні).
У школе гульнявая прастора і гульня як спосаб арганізацыі дзейнасці ўдзельнікаў адукацыйнага працэсу рэалізуюцца ў трох змястоўных напрамках:
– выхаваўчая работа (гульнявая прастора ў пазаўрочнай дзейнасці, у сістэме розных мерапрыемстваў, конкурсаў, спаборніцтваў і інш.);
– вучэбная работа (дыдактычныя гульні, гульні, матывацыйныя гульні);
– псіхолага-педагагічнае суправаджэнне (камунікатыўныя гульні, гульнявыя трэнінгі, псіхалагічныя гульні і інш.)
У апошні час шырокае распаўсюджванне ў школьнай практыцы атрымалі так званыя дзелавыя або імітацыйныя гульні, якія дазваляюць выкарыстоўваць функцыю гульні ў фарміраванні навыкаў, што спрыяюць адаптацыі да вытворчых і жыццёвых адносін.
Такім чынам, гульнявыя тэхналогіі прымяняюцца на розных этапах навучання: часцей за ўсё ў мэтах замацавання і кантролю засваення вывучанага матэрыялу. Аднак сродкамі гульні можна вырашаць і іншыя задачы, напрыклад, развіваць уменне параўноўваць, вылучаць прыметы з’явы, прадметаў.
Бібліяграфічны спіс
- Лурия, А. Р. Язык и сознание / А. Р. Лурия. – М. : Просвещение, 2009. – 535 с.
- Львов, М. Р. Методика обучения языку в начальных классах / М. Р. Львов. – М. : Просвещение, 2011. – 431 с.
- Новиков, А. М. Профессиональная педагогика / А. М. Новиков. – М. : Просвещение, 2012. – 370 с.
- Методика развития речи на уроках русского языка / под ред. Т. А. Ладыженской. – М. : ИНФРА, 2009. – 159 с.
