УДК 373.31
Занеўская Наталля Уладзіміраўна,
студэнтка 3 курса педагагічнага факультэта завочнай формы навучання
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – Т. М. Гімпель,старшы выкладчык кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
Самакантроль і самаацэнка як формы кантролю і ацэнкі вучэбных дасягненняў малодшых школьнікаў
У апошнія гады праблема самакантролю становіцца ўсё больш прадметам псіхалагічных і педагагічных даследаванняў.Гэта абумоўлена тым, што самакантроль – адзін з найважнейшых фактараў, якія забяспечваюць самастойную дзейнасць вучняў.Ён прызначаны своечасова прадухіліць памылкі вучняў або выяўвіць тыя, што ўжо ёсць.Фарміраванне вучэбнай дзейнасці лепш за ўсё пачынаць з фарміравання самакантролю.Між тым, кантроль паказвае, што менавіта навык самакантролю у навучэнцаў з’яўляецца звычайна вельмі слаба сфарміраваным [1].
Вядома, што ўжо першакласнікі дастаткова добра могуць кантраляваць свае паводзіны, але яшчэ не ўмеюць правільна трымаць пад кантролем сваю разумовую дзейнасць.І прычына гэтага не столькі ў лёгкай пераключальнасці дзяцей з адной думкі на другую, колькі ў неразуменні імі задач кантролю і самаацэнкі.Частая памылка, што дапускаюць школьнікі, складаецца ў наступным: для таго, каб вывучыць, напрыклад, правіла, дзіця садзіцца і спрабуе запомніць яго падчас шматразовага чытання.Яно не заўважае прапушчанага ці змененага ім слова, не гледзячы на тое, што нярэдка змяняецца сэнс самога правіла.Прачытаўшы матэрыял 5–6 разоў, вучань адкладае кнігу і заяўляе: «Вывучыў».Пры гэтым дзіця не карыстаецца актыўным агучваннем матэрыялу ні як сродкам запамінання, ні як сродкам кантролю, яно не спрабуе самастойна паўтарыць патрэбнае правіла, каб пераканацца, ведае яго ці не.Звычайна кажа: «Вывучыў», калі адчувае блізкасць таго, што ён запомніў, да арыгіналу.Тое, што пры гэтым магло выпасці нейкае слова і змяніцца сэнс правіла, ён самастойна выявіць не ў стане.
Часам у школьніка ўзнікае перакананне, што ён «зразумеў» і «ведае» на той падставе, што ў класе пасля тлумачэння настаўніка ён змог прывесці правільны прыклад і заслужыў адабрэнне настащника.
Нясфармаванасць кантролю прыводзіць яшчэ і да таго, што вучань не можа зразумець сутнасці тых цяжкасцей навучання, з якімі ён сустрэўся.Вучань можа толькі канстатаваць факт, што ён не можа рашыць задачу або дрэнна вывучыў вершы і не разумець, што менавіта выклікае цяжкасць, што перашкаджае рашыць задачу або вывучыць верш. Прычыны, якія называюць навучэнцы, часам вельмі далёкія ад рэчаіснасці.Часам у гэтых выпадках яны узгадваюць адказы, мімаволі падказаныя дарослымі [2].
Неабходнасць фарміравання у вучняў кантроль і самаацэнкі не выклікае ніякіх сумненняў.Настаўнікі ў школе спецыяльна навучаюць школьнікаў прыёмам самакантролю.Самастойная праверка сваіх дзеянняў і супастаўленне выніку з адказам, не гледзячы на іх адрозненні, выконваюць адну і тую ж функцыю – функцыю кантролю.
Наогул, чым раней зразумее школьнік неабходнасць самакантролю, тым лепш.Настаўнік павінен папярэдзіць бацькоў, што вельмі вялікую памылку робяць тыя з іх, што бяруць функцыю кантролю на сябе і імкнуцца як мага даўжэй утрымаць яе за сабой.Яны прымушаюць вучня адказваць ім вусныя ўрокі;праглядаюць яго сшыткі з хатнімі заданнямі турбуюцца, ці ўсё ён узяў з сабой, калі выходзіць у школу і збіраюць яму партфель;сочаць за тым, каб ён своечасова сеў за ўрокі і вывучыў усё, што зададзена, і т.д.
З пачатку падобная дапамога бывае патрэбнай малодшаму школьніку.Але, аказваючы яе, дарослыя павінны ўвесь час памятаць, што галоўная мэта заключаецца ў тым, каб усяму гэтаму паступова навучыць само дзіця.У адваротным выпадку вучань, як правіла, не адчувае адказнасці за дрэнна выкананае заданне.Аналагічна, вучань не адчувае віны, калі забыўся нешта дома: і сапраўды, пры чым тут ён, калі партфель яму збірае бабуля.Калі бацькі затрымаліся на працы і своечасова не пасадзілі дзіця за ўрокі, ён лічыць іх вінаватымі, што атрымаў дрэнную адзнаку і гаворыць ім: «З-за Вас атрымаў двойку».
Па меры таго, як вучань пераходзіць з класа ў клас, змяняюцца аб’ём і якасны змест матэрыялу, што вывучаецца, таму змяняюцца і прыёмы разумовай працы школьніка.У сувязі з гэтым мяняюцца таксама і прыёмы кантролю.Калі спачатку пераказ матэрыялу быў адначасова і спосабам завучвання, і спосабам кантролю, то з цягам часу пераказ услых ці пра сябе становіцца метадам разабрацца, вывучыў ён урок ці не.
З цягам часу поўны разгорнуты кантроль пачынае паступова скарачацца і вучань усё часцей правярае трываласць запамінання, абапіраючыся толькі на лагічную апорную схему матэрыялу.Паўтараць некалькі разоў зададзены ўрок поўнасцю, як гэтага патрабуюць пры адказе ў класе, становіцца прыёмам нерацыянальным, працаёмкім і які адымае з-за вялікага аб’ёму матэрыялу вельмі шмат часу [1].
З усім гэтым настаўніку трэба пазнаёміць бацькоў, каб яны былі ў стане ў патрэбны момант прыйсці сваім дзецям на дапамогу.Многія школьнікі асвойваюць усе гэтыя прыёмы самастойна, але многім патрэбна дапамога дарослых.Прычым розная.Часам дастаткова бывае падштурхнуць школьніка да рацыянальных прыёмаў самакантролю, а часам трэба тлумачыць усё падрабязна, марнаваць час на засваенне гэтых прыёмаў.Нарэшце, трэба мець на ўвазе, што некаторыя з вучняў, якія добра авалодалі прыёмамі вучэбнай працы, кантролю і самаацэнкі, грунтуючыся на сваім вялікім індывідуальным досведзе, часам наогул адмаўляюцца ад кантролю як спецыяльнага дзеяння, які завяршае працу над матэрыялам.Бягучы кантроль, які ажыццяўляецца імі падчас урока, часам імі нават не ўсвядомліваецца, але дае ім цалкам надзейнае ўяўленне аб тым, наколькі добра вывучаны сённяшні ўрок.Як правіла, такія вучні могуць дакладна сказаць, на якую адзнаку яны вывучылі ўрок.Поўнае паўтарэнне зададзенага ўрока самому сабе, як быццам гэта адказ у класе, становіцца дадаатковым прыёмам, які выкарыстоўваецца толькі ў выпадку ўзнікнення цяжкасцяў.
Самаацэнка – ацэнка асобай самой сябе, сваіх магчымасцяў, якасцяў і месцы сярод іншых людзей.Ад самаацэнкі залежаць узаемаадносіны чалавека з навакольнымі, яго крытычнасць, патрабавальнасць да сябе, стаўленне да поспехаў і няўдач.У малодшых школьнікаў бывае адэкватная, нізкая
Самаацэнка – ацэнка асобай самой сябе, сваіх магчымасцяў, якасцяў і месца сярод іншых людзей.Ад самаацэнкі залежаць узаемаадносіны чалавека з іншымі, патрабавальнасць да сябе, стаўленне да поспехаў і няўдач.У малодшых школьнікаў бывае адэкватная, прыніжаная і завышаная самаацэнка [3]. Гэта адбіваецца і на навучальным працэсе.Навучэнцы з заніжанай самаацэнкай часта не правяраюць уласную працу, каб выправіць памылкі.Яны загадзя ўпэўнены ў адмоўным выніку.
Школьнікі з завышанай самаацэнкай, часта перакананыя ў беспамылковасці сваёй працы і гэтак жа не правяраюць працу, а імкнуцца хутчэй здаць настаўніку.
У пачатковых класах сістэма кантролю і адзнакі павінна быць накіравана на рашэнне важнай сацыяльнай задачы:
– развіваць у школьнікаў уменне кантраляваць сябе;
– крытычна ацэньваць сваю дзейнасць;
– знаходзіць памылкі і шляхі іх ухілення.
У навучэнца, які прыйшоў у школу, ёсць патрабаванне ў самакантролі і самаацэнцы, але ён не валодае гэтымі механізмамі, таму калі іх не развіваць, паступова дадзенае патрабаванне губляецца, што выклікае цяжкасці ў навучанні.
Цікава, што першакласнікі па ўсіх якасцях ацэньваюць сябе вышэй, чым другакласнікі, але ўжо да канца 1 класа самаацэнка становіцца ўсё больш абгрунтаванай, адэкватнай, напаўняецца канкрэтным зместам, будуецца на ўсвядомленых выніках самакантролю, што спрыяе паспяховасці дзіцяці ў вучэбнай дзейнасці.
Вылучаюць наступныя асноўныя функцыі самаацэнкі:
– канстатуючая – на аснове самакантролю (што з вывучанага матэрыялу я ведаю добра, а што недастаткова?);
– мабілізацыйна-заахвочвальная (у мяне шмат што атрымалася ў працы, але ў гэтым пытанні я разабраўся не да канца);
– праектавальная (каб не адчуваць цяжкасцяў у далейшай працы, я абавязкова павінен паўтарыць…).
Такім чынам, галоўны сэнс самаацэнкі заключаецца:
– у самакантролі навучэнца;
– яго самарэгуляцыі;
– самастойнай экспертызе ўласнай дзейнасці;
– у самастымуляцыі [3].
Важнасць самаацэнкі не толькі ў тым, што яна дае магчымасць убачыць вучню моцныя і слабыя бакі сваёй работы, але і ў тым, што ў аснове асэнсавання гэтых вынікаў ён атрымлівае магчымасць пабудаваць уласную праграму наступнай дзейнасці.
Увядзенне працэдуры самаацэнкі ў педагагічны працэс патрабуе карпатлівай, грунтоўнай працы на кожным уроку, якая праходзіць праз наступныя этапы:
– распрацоўка настаўнікам для кожнага канкрэтнага выпадку эталонаў ацэньвання;
– стварэнне неабходнага псіхалагічнага настрою навучэнца на аналіз уласных вынікаў;
– стварэнне сітуацыі, калі эталоны ацэньвання навучэнцаў вядомыя і навучэнцы самастойна супастаўляюць з ім свае вынікі.
Для фарміравання самаацэнкі неабходна пазнаёміць вучняў з тымі ўмовамі, выкарыстоўваючы якія школьнік будзе ажыццяўляць ацэнку і самаацэнку.Вучань павінен умець суадносіць веды свае, таварышаў з зададзеным узорам, эталонам.Параўноўваючы свае дзеянні ці канчатковы вынік сваёй працы з эталонам, ён вучыцца ацэньваць сваю дзейнасць.Менавіта такі падыход пры фарміраванні ацэначнага кампанента ляжыць у аснове безадзнакавага навучання ў малодшых класах.
Такім чынам, авалоданне ўменнем самакантролю забяспечвае камфорт у навучанні, здымае стрэс і дазваляе школьнікам вучыцца з цікавасцю і вялікім жаданнем, а таксама дае навучэнцам рэальную магчымасць кіраваць працэсам свайго навучання на наступных этапах.
Бібліяграфічны спіс
- Изюмова,С. А. Мнемические способности и усвоение знаний в школе / С. А. Изюмова // Вопросы психологии. – 1986. – № – С. 53–62.
- Цукерман,Г. А. Как младшие школьники учатся учиться? / Г. А. Цукерман. – Рига : Педагогический центр «Эксперимент», 2010. – 260 с.
- Божович,Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте / Л. И. Божович. – Санкт-Петербург : Питер, 2008. – 399 с.
