Lepa А. SMOKI, KSIĘŻNICZKI I RYCERZE: OBRAZ PŁCI KULTUROWEJ W KSIĄŻKACH OBRAZKOWYCH DLA DZIECI

W niniejszej pracy przedstawię fragment moich badań dotyczący obrazu płci w serii książek obrazkowych dla dzieci szwedzkiej autorki Christiny Björk pt. Księżniczki i smoki [1] oraz Rycerze i smoki [2]. Przyjrzę się bliżej cechom typowym dla dziewcząt i chłopców, zaś moim zadaniem będzie porównanie sposobu obrazowania płci żeńskiej i męskiej. Tematyka obszaru płci kulturowej dotyczyć będzie zjawiska gender zobrazowanego w wybranych przeze mnie książkach. Obraz płci bohaterów potwierdzi lub obali stereotypy typowych dla płci zabaw i aktywności dziecięcych oraz zachowań związanych z rolą dziewczynki i kobiety, chłopca i mężczyzny.

Książka pełni istotną rolę w socjalizacji, prezentując dzieciom otaczający je świat oraz pożądane cechy osobowości. Jest pierwszym kontaktem czytelnika nie tylko ze sztuką, ale również tekstem prezentowanym w różnych konwencjach i kodach językowych. [3, s. 318] Znaczący staje się tu pośrednik – rodzic, opiekun, nauczyciel — którego zadaniem jest dobranie odpowiedniej literatury oraz momentu, w którym treści zostaną przekazane. [4, s.23] Książkę poruszającą tematykę tabu trudno znaleźć w zwykłej księgarni. Stanowi ona mały odsetek tego, co jest dostępne na polskim rynku.

Profesor psychologii Eugenia Mandal charakteryzuje płeć na podstawie trzech, głównych kategorii: płci jako zmiennej indywidualnej, jako kategorii społecznej oraz jako konstruktu społecznego. [5, s. 41]Płeć jako zmienna indywidualna, inaczej osobowa, opisuje różnice w zachowaniu ludzi, w którym to poszukuje podobieństw i różnic między płcią żeńską i męską. Ten rodzaj pojmowania płci jest krytykowany, głównie ze względu na tworzenie oraz utrwalanie stereotypów związanych z płcią. [5, s.42]Płeć jako kategoria społeczna zajmuje się gromadzeniem informacji o jednostce, które są następnie wykorzystywane do konstruowania opinii oraz zachowywania się w konkretny sposób, w zależności od interakcji i sytuacji, w której znajduje się jednostka. Takie przedstawienie płci nie definiuje tego, co kobiece a co męskie, tym samym nie upraszczając i nie kategoryzując zachowań. Płeć traktowana jest jako pojęcie wielowymiarowe, dzięki czemu zachowania nie są stale przypisane płci żeńskiej lub męskiej, lecz zależą od sytuacji. Co ważne, badacze zajmują się głównie sposobem, w jaki informacje o płci są wykorzystywane w interakcjach międzyludzkich, jak wpływają na odbiór oraz zachowanie w stosunku do drugiej osoby. Informacje gromadzone przez jednostkę są ważnym aspektem w formowaniu nie tylko wrażenia o jednostce, ale i całego światopoglądu. Znacznie mniej ważne są w tym przypadku faktyczne różnice międzypłciowe. [5, s. 42-43]Płeć jako konstrukt społeczny jest kategorią socjologiczną, która przedstawia płeć jako to, co się tworzy, a nie to, co się posiada (do gender rather than have gender). [6, s. 125-151] Oznacza to, iż dzielimy płeć na biologiczną oraz kulturową (gender). Nie posiadają one określonej relacji, zaś płeć biologiczna nie jest człowiekowi przeznaczona. To rozróżnienie pozwala na przypisanie nieokreślenie wielu płci kulturowych danemu biologicznemu ciału. [7, s. 69] W tym przypadku, podobnie jak w pojmowaniu płci jako kategorii społecznej, również bierze się pod uwagę sytuacje, w której znajduje się jednostka. [5, s. 43]

W życiu człowieka socjalizacja związana z rolami płciowymi stanowi jedną z pierwszych. [8, s. 39] Koncepcja związana z płcią jest ważnym czynnikiem regulującym zachowanie. Trudno jest jednak określić, który z czynników odgrywa w procesie socjalizacji kluczową rolę. Innymi słowy, tożsamość płciowa człowieka zależy od społeczeństwa, w którym funkcjonuje. Na płeć człowieka oddziałuje grupa społeczna i zbiorowość, zaś płeć jest jedynie jednym z wielu czynników biorących udział w kształtowaniu się pełnej tożsamości jednostki.

Wybrane książki z adresatem dziecięcym ukazują perypetie księżniczek, rycerzy i smoków w dość niekonwencjonalny sposób. Tradycyjne księżniczki znane ze swoich nienagannych manier i uniemożliwiających poruszanie się sukienek w książce szwedzkiej autorki zamieniają się w niemyjące i znudzone rutyną małe dziewczynki. Z kolei rycerze, którzy niegdyś byli uosobieniem męstwa i odwagi w książce przedstawieni są jako leniwi, tchórzliwi chłopcy bez manier. Co więcej, nawet książkowe smoki niczym nie przypominają tych, które znamy z legend. Zarówno Księżniczki i smoki jak i Rycerze i smoki przedstawiają czytelnikowi osiem historii o siedmiu różnych bohaterach. Każdą z książek kończy przyjęcie urodzinowe jednego z nich. Z każdej książki postanowiłam wybrać jedną księżniczkę oraz jednego rycerza i na podstawie ich postaci i perypetii stworzyć obraz ideału kobiety oraz mężczyzny.

Imiona wszystkich siedmiu księżniczek pochodzą od nazw kwiatów. Werbena, zwana inaczej świętym ziołem ma zastosowanie zarówno ozdobne (kwitnie pięknymi kwiatami), jak i lecznicze (napar z werbeny można stosować między innymi jak lek na bezsenność czy preparat do przemywania oczu bądź ran). Księżniczka Werbena, którą poznaje czytelnik, różni się od swojej roślinnej imienniczki. Narrator przedstawia młodą dziewczynkę o wielu fobiach – Werbena boi się między innymi kosiarek, wiewiórek czy mydła. To ostatnie doprowadziło do tego, że księżniczka w ogóle się nie myła, przez co nikt nie chciał spędzać z nią czasu. Swoją manię niemycia się tłumaczyła następująco: „Na mydle można się nieźle poślizgnąć. Do tego straszliwie szczypie w oczy – tłumaczyła księżniczka. – A o tym, co się może stać, gdy ktoś połknął mydło, aż strach myśleć! Widziałam to w jednym filmie.” Słowa Werbeny świadczą o zdawkowej i potocznej wiedzy bazującej na mało prawdopodobnych historiach często spotykanych w serialach dla gospodyń domowych. Ojciec Werbeny robił wszystko dla swojej córki – zaprzestał koszenia trawy, wygonił wiewiórki, a nawet zgadzał się, by ta się nie myła. W książce brakuje postaci matki księżniczki, co może być powodem jednoczesnego zaniedbywania i braku wychowania dziewczynki.

Jedyną rozrywką Werbeny było ukrywanie się w pałacowych ogrodach, gdzie nie było jej widać pośród wysokiej trawy. Pewnego wtorku, księżniczkę bawiącą się w ogrodzie wypatrzył niegroźny, lecz sprytny smok. Zwierzę zupełnie nie przypominało przerażających stworów znanych z legend – smok był mały, niegroźny i równie strachliwy jak księżniczka. Smok dokładnie zaplanował porwanie: postanowił przebrać się za sympatyczne i zupełnie niegroźne zwierzę, zaprzyjaźnić się z Werbeną, a na końcu ją porwać i zjeść. Smok nie wiedział jednak, że Werbena panicznie boi się wiewiórek. Zwierzę ubrało przymały strój wiewiórki i czekało na dobry moment by oczarować dziewczynkę. Ta jednak bardzo wystraszyła się wielkiej wiewiórki, gdy nagle… Kostium pękł i księżniczce ukazał się zupełnie niestraszny smok. Księżniczka podeszła do niego, zaś ten, zamiast zastanowić się dlaczego księżniczka się go nie boi, odsunął się od niej, gdyż była brudna i brzydko pachniała. Księżniczka zaprosiła smoka do wspólnej zabawy, zaś ten zgodził się, pod warunkiem, że Werbena się umyje. Nie zgodziła się stwierdzając, iż woli bawić się sama niż wejść pod prysznic.

Imiona siedmiu bohaterów książki należą do walecznych mężów zasiadających przy Okrągłym Stole. Jeden z nich, Hajmdal, był młodym i bardzo niechętnym do nauki rycerzem. Pobieranie nauk związanych z rozpalaniem ogniska, pielęgnowaniem ziemi, kucia narzędzi fizyczną katorgą, zaś pisanie run intelektualnym wyczynem, albo raczej, jak sam to określił, najtrudniejszą rzeczą na świecie. Zdaniem młodego rycerza wszystkie powyższe umiejętności były zupełnie zbędne rycerzowi, którego główną kwalifikacją winna być siła i sprawne władanie mieczem.

Ze względu na brak przyjaciół, z którymi rycerz mógłby spędzać czas, ulubionym zajęciem Hajmdala było spacerowanie wokół mitologicznego drzewa Yggdrasil, nieopodal którego ujście miały trzy magiczne źródła, których woda dostarczała siły, odwagi oraz mądrości. Życiodajne drzewo jest domem dla przeróżnych zwierząt: pień, gałęzie oraz koronę drzewa zamieszkują orzeł, jelenie, wiewiórki i niedźwiedzie, zaś u podnóża Yggdrasil znajduje się smocza jama.

Młody rycerz, wątpiąc w swoje męstwo, postanowił wykazać się sprytem i raz na zawszę zabić przerażającego smoka, który, de facto, w żaden sposób go nie prowokował. Bronią do walki ze stworem miały być cukierki o smaku toffi, które Hajmdal wykradł swojemu wujowi. Młodzieniec udał się na spacer, zasiadł pod drzewem i zajadał się cukierkami, częstując niedźwiedzie. Wiewiórki, którym rycerz odmówił cukierków, poskarżyły się smokowi, który ze złości postanowił pożreć i cukierki i Hajmdala. Młodzieniec wrzucił sakwę z cukierkami wprost do paszczy smoka, która natychmiast się skleiła, przez co stwór nie mógł walczyć z rycerzem. Smok, mimo sklejonej paszczy, miał jeszcze ostre pazury i długi ogon, którymi mógłby pokonać młodzieńca. Niezdarny smok w chwili ataku potknął się o konar drzewa i spadł w przepaść. Chłopiec skwitował swoją wygraną ze smokiem walkę słowami „no i po wszystkim”, na co źle zareagowały zamieszkujące drzewo zwierzęta, które wyraźnie nie były zadowolone z tego, iż chłopiec traktuje ich drzewo jak swoją własność.

Zarówno kobiecy, jak i męski ideał książkowy zmaga się z samotnością, choć w obu przypadkach motywy są różne. Kobieta, ze względu na niehigieniczny tryb życia oraz liczne fobie, z którymi się zmaga, ma trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych. Znaczącym momentem dla tej tezy jest końcówka opowieści, gdy smok proponuje księżniczce zabawę pod warunkiem, że ta się umyje. Kobieta odmawia, jednocześnie rozdzielając własne przekonania na ważne (chęć posiadania znajomych) i ważniejsze (niechęć związaną z myciem się). Dodatkowo powodem może być nadmierna troska ze strony ojca, króla, który ze względów bezpieczeństwa nie pozwala księżniczce na zabawy poza domem. Książkowy mężczyzna jest z kolei samotnikiem oswojonym z naturą i to właśnie w niej poszukuje przyjaciół. Chcąc zaimponować mieszkańcom lasu decyduje się na unicestwienie smoka, który w jego opinii, jest złym materiałem na przyjaciela dla mieszkających nieopodal drzewa zwierząt. Mężczyzna pragnie jednak stworzyć odpowiednią dla siebie grupę, nie zważając na preferencje innych – po zabiciu smoka zwierzęta są oburzone zachowaniem mężczyzny. Tego typu determinacja kojarzy się z tworzeniem państwa totalitarnego.

W obu przypadkach znaczący staje się motyw władzy i podwładności. Kobieta prezentuje jednocześnie siłę powiązaną z potrzebą prezentacji własnej opinii, jak i słabość związaną z przeróżnymi lękami. W jej przypadku władza dotyczy przede wszystkim projektowania otaczającego świata – funkcjonuje on dokładnie tak, jak zażyczy sobie tego kobieta. Z drugiej strony jest ona podwładna swoim własnym lękom i przyzwyczajeniom, których nie może (bądź z lenistwa, jak w przypadku nie mycia się, nie chce) pokonać. Mężczyzna zdaje się być wolnym od zobowiązań, choć na samym początku opowieści wymienia kolejno nałożone na niego zobowiązania związane z byciem rycerzem, tak więc władzę nad nim sprawuje rycerska etykieta. Mężczyzna, z natury buntowniczy i skłonny do działania posiada cechy przywódcze, które charakteryzują się chęcią stworzenia idealnego w swoim mniemaniu społeczeństwa.

Zarówno idealna kobieta, jak i idealny mężczyzna różnią się cechami wyglądu i charakteru przyjętymi za tradycyjne w tym dychotomicznym podziale płci. Obie postaci książkowe nie tylko łamią stereotypy płci, ale również życia w społeczeństwie zamkniętym, jakim w tym przypadku będzie zamek królewski.

Bibliografia

1. Björk Ch., Eriksson E., Księżniczki i smoki, Wydawnictwo Zakamarki, Poznań 2012.
2. Björk Ch., Eriksson E., Rycerze i smoki, Wydawnictwo Zakamarki, Poznań 2014.
3. Cackowska M., Znaczenie książki obrazkowej dla dzieci jako medium kulturowego we wczesnej socjalizacji i wychowaniu, [w:] Klus-Stańska D., Szczepska-Pustkowska M., Pedagogika wczesnoszkolna: dyskursy, problemy, rozwiązania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
4. Cackowska M., O książkach dla dzieci i różnicach kulturowych, [w:] Problemy Wczesnej Edukacji, red., Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, r. II 2006, nr. 2 (4), Warszawa 2006.
5. Mandal E., Kobiecość i męskość: popularne opinie a badania naukowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003.
6. West, D. H. Zimmerman, Doing gender. Gender and Society, bw.

W. Siegień, Topografie dyskursów płci. Krytyczne stadium nad tożsamością rodzajową          polskiej młodzieży, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013.

Współczesne problemy socjalizacji, red. Mandal E., Stefańska-Klar R., Wydawnictwo          Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995.