УДК 37.013.2
Чапля Таццяна Дзмітрыеўна
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
РЭАЛІЗАЦЫЯ ІНДЫВІДУАЛЬНАГА ПАДЫХОДУ Ў ПРАЦЭСЕ НАВУЧАННЯ ВУЧНЯЎ ІV КЛАСА ПРЫ ВЫВУЧЭННІ ТЭМЫ «НАЗОЎНІК»
У цяперашні час адукацыя разглядаецца педагогамі як агульначалавечая каштоўнасць. Рэалізацыя тых ці іншых каштоўнасцяў прыводзіць да функцыянавання розных тыпаў адукацыі. Першы тып характарызуецца наяўнасцю адаптыўнай практычнай накіраванасці, то ёсць імкненнем абмяжоўваць ўтрыманне агульнаадукацыйнай падрыхтоўкі мінімумам звестак, якія маюць дачыненне да забеспячэння жыццядзейнасці чалавека. Другі – заснаваны на шырокай культурна – гістарычнай арыентацыі. Пры такім тыпе адукацыі прадугледжваецца атрыманне звестак, якія загадзя не будуць запатрабаваныя ў непасрэднай практычнай дзейнасці.
Абодва тыпы аксіялагічных арыентацый неадэкватна суадносяць рэальныя магчымасці і здольнасці чалавека. Для пераадолення гэтых недахопаў сталі стварацца адукацыйныя праекты, вырашальныя задачы падрыхтоўкі кампетэнтнага чалавека.
Адной з галоўных культурна-гуманістычных функцый адукацыі выступае агульная накіраванасць на гарманічнае развіццё асобы. Пры гэтым кожны кампанент адукацыйнай сістэмы ўносіць свой уклад у вырашэнне гуманістычнай мэты адукацыі.
Мэта сучаснай адукацыі – развіццё тых уласцівасцей асобы, якія патрэбныя ёй і грамадству для ўключэння ў сацыяльна – каштоўнасную дзейнасць. Чалавек – сістэма дынамічная, якая робіцца асобай і якая праяўляецца ў гэтай якасці ў працэсе ўзаемадзеяння з навакольным асяроддзем. Такім чынам, зместу адукацыі, паўнаты карціны можна дасягнуць толькі ў тым выпадку, калі асоба будзе прадстаўлена ў дынаміцы. Зыходзячы з гэтага, дзейнасць асобы выступае як дэтэрмінанты зместу адукацыі. Такім чынам, яго можна вызначыць, па В.С. Ляднёву, як змест асаблівым чынам арганізаванай дзейнасці навучэнцаў, аснову якога складае вопыт асобы [1].
Эфектыўную канцэпцыю павышэння развіццёвай функцыі традыцыйнага навучання прапанаваў Л.В. Занкоў [2]. Яго дыдактычная сістэма, арыентаваная на малодшых школьнікаў, аказвае развівальны эфект пры выкананні наступных прынцыпаў:
Пабудова навучання на высокім узроўні цяжкасці.
- Хуткі тэмп вывучэння матэрыялу.
- Прынцып вядучай ролі тэарэтычных ведаў.
- Усведамленне навучэнцамі працэсу вучэнні.
Тэорыя вучэбнай дзейнасці зыходзіць з вучэння Л.С. Выгоцкага аб суадносінах навучання і развіцця, згодна з якім навучанне сваю вядучую ролю ў разумовым развіцці ажыццяўляе, перш за ўсё, праз змест засваяльных ведаў [3].
У адпаведнасці з тэорыяй вучэбнай дзейнасці ў вучняў павінны фармавацца ня веды, а пэўныя віды дзейнасці, у якія веды ўваходзяць як пэўны элемент.
Як сцвярджае В.У. Давыдаў, веды чалавека знаходзяцца ў адзінстве з яго разумовымі дзеяннямі. Такім чынам, дапушчальна тэрмінам «веданне» адначасова пазначаць і вынік мыслення, і працэс яго атрымання [4].
Такім чынам, актуальнасць пошуку эфектыўнай сістэмы навучання не паменшылася і ў цяперашні час, так як яе далейшая распрацоўка служыць асновай ўдасканалення працэсу навучання.
Індывідуальны падыход ўключае ў сябе наступныя элементы, цесна звязаныя паміж сабой і якія прадстаўляюць цыкл, перыядычна паўтаральны на новым узроўні:
- сістэматычнае вывучэнне кожнага вучня;
- пастаноўка бліжэйшых педагагічных задач у рабоце з кожным вучнем;
- выбар і прымяненне найбольш эфектыўных сродкаў індывідуальнага падыходу да вучня;
- фіксацыя і аналіз атрыманых вынікаў;
- пастаноўка новых педагагічных задач.
Важна адзначыць, што ў індывідуальным падыходзе мае патрэбу кожнае дзіця, бо гэта абавязковая ўмова і перадумова фарміравання гарманічнай і ўсебакова развітай асобы, фарміраванне самой асобы як непаўторнай індывідуальнасці.
Індывідуалізацыя – гэта ажыццяўленне прынцыпу індывідуальнага падыходу, гэта арганізацыя навучальнага працэсу з улікам індывідуальных асаблівасцей вучняў, якая дазваляе стварыць аптымальныя ўмовы для рэалізацыі патэнцыйных магчымасцей кожнага вучня. Індывідуалізацыя навучання накіравана на пераадоленне супярэчнасцей паміж узроўнем вучэбнай дзейнасці, якое задаюць праграмы і рэальныя магчымасці кожнага вучня. Індывідуалізацыя – гэта неабходны фактар рэалізацыі разнастайных мэтаў навучання і фарміравання індывідуальнасці.
Пры выкарыстанні паняцця «індывідуалізацыя навучання» неабходна мець на ўвазе, што пры яго практычным даследаванні гаворка ідзе не аб абсалютнай, а аб адноснай індывідуалізацыі. У рэальным школьнай практыцы індывідуалізацыя заўсёды адносная па наступных прычынах:
1) звычайна ўлічваюцца індывідуальныя асаблівасці ня кожнага вучня, а ў групе вучняў, якія валодаюць прыкладна падобнымі асаблівасцямі;
2) улічваюцца толькі вядомыя асаблівасці або іх комплексы і менавіта такія, якія важныя з пункту гледжання вучэння (напрыклад, агульныя разумовыя здольнасці); разам з гэтым можа выступаць шэраг асаблівасцяў, улік якіх у пэўнай форме індывідуалізацыі немагчымы або нават не так ужо неабходны (напрыклад, розныя ўласцівасці характару або тэмпераменту);
3) часам адбываецца ўлік некаторых уласцівасцяў або станаў толькі ў тым выпадку, калі менавіта гэта важна для дадзенага вучня (напрыклад, таленавітасць ў якой-небудзь галіне, засмучэнне здароўя);
4) індывідуалізацыя рэалізуецца не ва ўсім аб’ёме вучэбнай дзейнасці, а эпізадычна або ў яком – небудзь выглядзе вучэбнай працы і інтэграваная з неіндывідуалізаванай працай [2].
У практыцы працэс навучання ў асноўным арыентуецца на сярэдні ўзровень навучанасці і развіцця здольнасцей да вучэння, таму не кожны школьнік можа рэалізаваць свае патэнцыйныя магчымасці. Індывідуальны падыход накіраваны на пераадоленне неадпаведнасці паміж узроўнем навучэнцаў, т. е. вучэбнай дзейнасці, якая задаецца праграмаю і рэальнымі магчымасцямі кожнага вучня. Ўлік асаблівасцяў малодшых школьнікаў носіць комплексны характар i ажыццяўляецца на кожным этапе працы: пры ўспрыманні мэты, матывацыі да вучэння, вырашэнні задач, вызначэнні спосабаў дзеянняў і г.д. Адбываецца інтэграцыя асобных прыёмаў, спосабаў індывідуальнага падыходу ў працэсе навучання малодшых школьнікаў у адзіную сістэму, што павышае эфектыўнасць і забяспечвае адзінства навучання, выхавання і развіцця. Індывідуалізацыя навучання, арганізацыя навучальнага працэсу з улікам індывідуальных асаблівасцей вучняў дазваляе стварыць аптымальныя ўмовы для рэалізацыі патэнцыйных магчымасцяў кожнага вучня. Індывідуальны падыход у працэсе навучання малодшых школьнікаў ажыццяўляецца ва ўмовах калектыўнай вучэбнай працы ў межах агульных задач і зместу навучання [5, с. 17]. Нярэдка, ужываючы паняцце «індывідуальны падыход», маюць на ўвазе нешта абстрактнае – накшталт дэмакратычнай увагі да кожнага дзіцяці. Між тым, індывідуальны падыход мяркуе досыць канкрэтны змест. Ён можа разглядацца ў двух важных аспектах. Індывідуальны падыход у залежнасці ад узроўню развіцця той ці іншай здольнасці, функцыі, ўласцівасці. Адно дзіця фізічна моцнае, другое – слабое, адно хутка стамляецца, іншае можа доўга працаваць [3, с. 16]. Адрозненне па ўзроўні развіцця, безумоўна, патрабуе індывідуальнага падыходу. Аднак гэты аспект праблемы з’яўляецца сапраўдным ў адносінах да іншага ў праблеме індывідуальных адрозненняў. Менавіта непаўторнасць кожнага дзіцяці, унікальнасць яго вопыту, яго ўнутранага свету з’яўляецца непасрэднай падставай для таго падыходу, які называецца індывідуальным. Ўлік як псіхалагічных, так і псіхафізічных чорт школьнікаў важны для дасягнення двух асноўных мэт: павышэнне эфектыўнасці навучання і палёгку працы настаўніка:
– па-першае, калі настаўнік мае ўяўленне аб індывідуальных асаблівасцях таго ці іншага вучня, ён будзе ведаць, як яны ўплываюць на яго вучэбную дзейнасць (як кіраваць увагай, ці хутка і трывала, ці запамінае, ці доўга абдумвае пытанне, ці хутка ўспрымае навучальны матэрыял , наколькі ўпэўнены ў сабе). Ведаць гэтыя якасці вучня значыць зрабіць першы крок да арганізацыі яго плённай працы;
– па-другое, карыстаючыся гэтымі дадзенымі і ажыццяўляецца індывідуальны падыход у навучанні, настаўнік будзе больш эфектыўна працаваць самастойна, што, напэўна, прынясе яму задавальненне, вызваліць ад дадатковых заняткаў з непаспяваючымі і г.д. Вынікам стане зніжэнне нагрузкі, палёгку яго працы [4, с.18].
У дыдактыцы звычайна адрозніваюць тры катэгорыі мэтаў навучання: навучальныя, якія развіваюць і выхаваўчыя. Паколькі індывідуалізацыя навучання патрабуе уліку названых намі асаблівасцяў дзяцей, то яе спецыфічная навучалая мэта – сродкамі індывідуалізацыі удасканаліць веды, уменні і навыкі вучняў, садзейнічаць рэалізацыі навучальных праграм павышэннем ўзроўню ведаў, уменняў і навыкаў кожнага вучня ў асобнасці і такім чынам паменшыць яго абсалютнае і адноснае адставанне, паглыбляць і пашыраць веды вучняў, зыходзячы з іх інтарэсаў і спецыяльных здольнасцей. Якая развівае мэту індывідуалізацыі – фарміраванне і развіццё лагічнага мыслення, крэатыўнасці і ўменняў вучэбнай работы пры апоры на зону бліжэйшага развіцця вучня. Трэцяя спецыфічная мэта індывідуалізацыі навучання ахоплівае выхаванне асобы ў шырокім значэнні гэтага паняцця. Індывідуалізацыя стварае перадумовы для развіцця інтарэсаў і спецыяльных здольнасцей дзіцяці; пры гэтым імкнуцца ўлічваць існуючыя пазнавальныя інтарэсы і заахвочваць новыя. Індывідуалізацыя валодае дадатковымі магчымасцямі – выклікаць у вучняў станоўчыя эмоцыі, дабратворна ўплываць на іх вучэбную матывацыю і стаўленне да вучэбнай рабоце. Таму паляпшэнне вучэбнай матывацыі і развіццё пазнавальных інтарэсаў таксама можна лічыць спецыфічнай мэтай індывідуалізацыі [1, с. 66].
Мэтай індывідуалізацыі з’яўляецца адначасова захаванне і далейшае развіццё індывідуальнасці дзіцяці, выхаванне такога чалавека, які прадстаўляў бы сабой непаўторную асобу.
Рэалізацыя індывідуальнага падыходу ў навучанні школьнікаў не разавае «мерапрыемства», гэта дынамічны працэс, працякаючая разам з развіццём і змяненнем дзіцяці, узровень яго ведаў, сфарміраванасці ўменняў і навыкаў, развіццём і змяненнем інтарэсаў і схільнасцей, у адпаведнасці, з чым змяняюцца мэты, змест, прыёмы падыходу да дзіцяці. Таму важна бачыць перспектывы развіцця навучэнцаў і перспектывы працы з імі.
Індывідуальны падыход ўключае ў сябе наступныя элементы, цесна звязаныя паміж сабой і якія прадстаўляюць цыкл, перыядычна паўтаральны на новым узроўні:
– сістэматычнае вывучэнне кожнага вучня;
– пастаноўка бліжэйшых педагагічных задач у рабоце з кожным вучнем;
– выбар і прымяненне найбольш эфектыўных сродкаў індывідуальнага падыходу да вучня;
– фіксацыя і аналіз атрыманых вынікаў;
– пастаноўка новых педагагічных задач.
У дыдактыцы звычайна адрозніваюць тры катэгорыі мэтаў навучання: навучальныя, развівальныя і выхаваўчыя. Паколькі індывідуалізацыя навучання патрабуе уліку названых намі асаблівасцяў дзяцей, то яе спецыфічная навучалая мэта – сродкамі індывідуалізацыі удасканаліць веды, уменні і навыкі вучняў, садзейнічаць рэалізацыі навучальных праграм павышэннем ўзроўню ведаў, уменняў і навыкаў кожнага вучня ў асобнасці. І такім чынам паменшыць яго абсалютная і адноснае адставанне паглыбляць і пашыраць веды вучняў, зыходзячы з іх інтарэсаў і спецыяльных здольнасцей.
Развівальная мэта індывідуалізацыі – фарміраванне і развіццё лагічнага мыслення, крэатыўнасці і ўменняў вучэбнай работы пры апоры на зону бліжэйшага развіцця вучня. Трэцяя спецыфічная мэта індывідуалізацыі навучання ахоплівае выхаванне асобы ў шырокім значэнні гэтага паняцця. Індывідуалізацыя стварае перадумовы для развіцця інтарэсаў і спецыяльных здольнасцей дзіцяці; пры гэтым імкнуцца ўлічваць існуючыя пазнавальныя інтарэсы і заахвочваць новыя. Індывідуалізацыя валодае дадатковымі магчымасцямі – выклікаць у вучняў станоўчыя эмоцыі, дабратворна ўплываць на іх вучэбную матывацыю і стаўленне да вучэбнай рабоце. Таму паляпшэнне вучэбнай матывацыі і развіццё пазнавальных інтарэсаў таксама можна лічыць спецыфічнай мэтай індывідуалізацыі.
Акрамя ўсяго іншага, у індывідуалізацыі маецца яшчэ адна агульнавыхаваўчая мэта – усяляк садзейнічаць уласцівымі ёй сродкамі працоўным выхаваннi. Асабліва актуальным гэта стала цяпер, калі вучэбная работа са спецыяльным працоўным навучаннем і працай лічыцца асноўным відам працы школьнікаў і калі асабліва вылучаецца неабходнасць фарміравання пачуцця абавязку ў вучняў.
Індывідуальны падыход ўключае ў сябе не толькі кантакт з канкрэтным навучэнцам, але і ўздзеянне на яго праз калектыў аднагодкаў і сям’ю.
В. С. Рабунецкі [5] апісвае «алгарытм» індывідуальнай работы з асобным вучнем:
1) вывучэнне цэласнай асобы школьніка (выяўленне яго творчай своеасаблівасці і прабелаў у ведах, ўстанаўленне прычын апошніх);
2) ўмоўнае аднясенне вучня да пэўнай групы тыпалогіі школьнікаў і праектаванне асноўнага напрамку індывідуальнай працы з ім;
3) пошук першачарговых мер – заданняў у індывідуальнай працы з вучнем з дапамогай іх класіфікацыі;
4) ўдакладненне асноўнага напрамку індывідуальнай работы, прымяненне ў яе дынаміцы найбольш рацыянальных прыёмаў пры ўсямернай актывізацыі самастойнай дзейнасці вучня;
5) аналіз і абагульненне праведзенай працы.
Патрабаванні індывідуальнага падыходу тэарэтычна досыць ясныя і ні ў кога не выклікаюць пярэчанняў. Але на практыцы не так ужо рэдкія выпадкі, калі педагогі не вынікаюць гэтаму прынцыпу. Гэта адбылося ў сувязі з шырокім распаўсюджваннем у школе метадаў аўтарытарнага выхавання, якія ўзніклі пад уплывам панавалай ў краіне камандна-адміністрацыйнай сістэмы. Аўтарытарызм у выхаванні не патрабаваў ад настаўніка глыбокага ведання псіхалагічных метадаў вывучэння асобы (што і як след, перш за ўсё, назіраць у дзіцяці) і не меў патрэбу ў атрыманні разгорнутых звестак аб метадах і прыёмах індывідуальнага ўздзеяння на вучня. У цяперашні час развіццю асобы надаецца прыярытэтнае значэнне. Таму настаўнікам неабходна ведаць сучасны стан названай праблемы нашага даследавання.
Неабходнасць індывідуальнага падыходу выкліканая той акалічнасцю, што любое ўздзеянне на дзіця праламляецца праз яго індывідуальныя асаблівасці, праз «унутраныя ўмовы», без уліку якіх немагчыма па– сапраўднаму дзейсны выхаваўча – адукацыйны працэс.
З дапамогай індывідуальнага падыходу мы знойдзем «ключ» да кожнага дзіцяці. Індывідуальны падыход падкрэслівае непаўторнасць якасцяў і уласцівасцяў асобы кожнага дзіцяці У індывідуальным падыходзе мае патрэбу кожнае без выключэння дзіця.
Індывідуальны падыход накіраваны, у першую чаргу, на ўмацаванне станоўчых якасцяў і ліквідацыі недахопаў. Пры ўменні і своечасовым умяшанні можна пазбегнуць пакутлівага працэсу перавыхавання.
Індывідуальны падыход з’яўляецца актыўным прынцыпам навучання які фарміруе і развівае іншыя прынцыпы навучання і з’яўляецца галоўным прынцыпам педагогікі. Сама праблема індывідуальнага падыходу носіць творчы характар, але існуюць асноўныя моманты пры ажыццяўленні дыферэнцыраванага падыходу да дзяцей: – веды і разуменне дзяцей, – любоў да дзяцей, – грунтоўны тэарэтычны баланс, – здольнасць педагога разважаць і ўменне аналізаваць.
Педагог не павінен забываць, што дзіця – гэта суб’ект уласнага развіцця, ён сама мэта. Але дзеці заўсёды павінны адчуваць падтрымку педагога.
Індывідуальны падыход патрабуе ад педагога вялікага цярпення, умення разабрацца ў складаных праявах паводзін.
Індывідуальны падыход ніяк не супрацьпастаўляецца прынцыпу калектыўнасці – асноўнаму прынцыпу не толькі выхавання, але і ўсяго ўкладу жыцця. «Індывід» ёсць грамадская істота, таму ўсякая праява яго жыцця, – нават калі яно і не выступае ў непасрэднай форме калектыўнага, з’яўляецца з’яўленнем і сцвярджэннем грамадскага жыцця. Навуковыя даследаванні канкрэтна пацвердзілі гэтае становішча. «Я» магчыма толькі таму, што ёсць «мы».
Індывідуальны падыход не разавае мерапрыемства, ён павінен пранізваць усю сістэму ўздзеяння на дзіця, і менавіта таму гэта агульны прынцып выхавання.
Прынцып індывідуальнага падыходу прадугледжвае арганізацыю навучання на аснове глыбокіх ведаў індывідуальных асаблівасцяў дзіцяці, стварэння ўмовы для актыўнай пазнавальнай дзейнасці ўсіх дзяцей групы і кожнага дзіцяці ў асобнасці.
Веданне выхавальнікам магчымасцей кожнага дзіцяці дапаможа яму правільна арганізаваць працу з усёй групай. Аднак для гэтага выхавальнік павінен пастаянна вывучаць дзяцей, выяўляць ўзровень развіцця кожнага, тэмп яго прасоўвання наперад, шукаць прычыны адставання, вызначаць і вырашаць канкрэтныя задачы, якія забяспечвалі б далейшае развіццё.
Адным з галоўных фактараў індывідуалізацыі вучэбна-выхаваўчага працэсу з’яўляецца ўлік індывідуальна – тыпалагічных якасцей дзіцяці (тыпу тэмпераменту). Тып тэмпераменту абумоўлены генетычнымі асаблівасцямі асобы. Як правіла, ён вызначае тэмп дзейнасці, а не яго сацыяльную каштоўнасць.
Індывідуальны падыход да дзіцяці ажыццяўляецца як у працэсе арганізацыі калектыўных заняткаў, так і індывідуальных форм работы.
Пры арганізацыі работы настаўнік павінен абапірацца на такія паказчыкі:
– характар пераключэння разумовых працэсаў (гнуткасць і стэрэатыпнасць розуму, шпаркасць або млявасць ўстанаўлення узаемасувязяў, наяўнасць або адсутнасць уласных адносіны да вывучаемага матэрыялу).
– узровень ведаў і ўменняў (усвядомленасць, дзейснасць);
– працаздольнасць (магчымасць дзейнічаць працяглы час, ступень інтэнсіўнасці дзейнасці, адцягненне ўвагі, стамляльнасць);
– узровень самастойнасці і актыўнасці;
– стаўленне да навучання;
– характар пазнавальных інтарэсаў;
– узровень валявога развіцця.
Такім чынам, на занятках настаўнік павінен імкнуцца пазбегнуць уплыву адмоўных фактараў: вучня, які дрэнна чуе ці бачыць, лепш пасадзіць бліжэй да настаўніка; рухомаму вучню, які часта адцягваецца ад асноўнага занятку, сістэматычна задаваць пытанні, даваць яму прамежкавыя заданні; вучню, які павольна, няўпэўнена дзейнічае, своечасова дапамагчы, даць наглядны матэрыял, як бы падказаць яму рашэнне і г.д.
Настаўнік павінен памятаць, што няма адзіных для ўсіх вучняў класа ўмоў поспеху ў навучанні. Вельмі важна выявіць схільнасці кожнага вучня, раскрыць яго сілы і магчымасці, даць яму адчуць радасць поспеху ў разумовай працы.
Бібліяграфічны спіс
- Леднев В. С. Содержание образования: сущность, структура, перспективы / В. С. Леднев. — Москва: Высш. шк., 1991. – 244 с.
- Занков, Л.В. Индивидуальные варианты развития младших школьников / Л.В. Занков. – М., 1973. – 211 с.
- Выготский, Л.С. Педагогическая психология / Л.С. Выготский. – М. : Педагогика, 1991. – 480 с.
- Давыдов, В.В. Проблемы развивающего обучения: Опыт теоретического и экспериментального психологического исследования / В.В. Давыдов. – М.: Педагогика, 1986. – 613 с.
- Рабунецкий, B.C. Индивидуальный подход в процессе обучения школьников: на основе анализа их самостоятельной учебной деятельности / В.С. Рабунецкий. – М., 1975. – 93 с.