УДК 373.31
Адарцэвіч Надзея Анатольеўна,
магістрант 1 курса педагагічнага факультэта дзённай формы навучання
УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна
Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы
Асаблівасці напрамкаў дзейнасці і асноўныя падыходы псіхолага-педагагічнай асветы ў галіне культуры маўлення
Сучасная сацыякультурная сітуацыя ў Беларусі сведчыць пра тое, што ўзровень культуры маўлення сучаснага чалавека прыкметна зніжаецца: назіраецца парушэнне норм сучаснай беларускай літаратурнай мовы, ужыванне слэнгу, нематываваных запазычанняў, прастамоўяў, прыхільнасць штампам, папулярызацыя ненарматыўнай і іншамоўнай лексікі сродкамі масавай інфармацыі. У той жа час важным паказчыкам паспяховасці і прафесіяналізму чалавека на сённяшні дзень з’яўляецца ўзровень яго маўленчай культуры, пісьменнае валоданне словам. Істотна змяніліся патрабаванні да характару маўленчай дзейнасці чалавека: важнае месца адводзіцца ўменню будаваць дзелавы дыялог, валоданню вуснай і пісьмовай мовай як важнаму сродку зносін.
Культура маўлення дзіцяці выхоўваецца з ранніх гадоў: у працэсе зносін з аднагодкамі, бацькамі, і педагогамі.
Сям’я і школа – два асноўныя і раўнапраўныя суб’екты сацыялізацыі асобы ў перыяд дзяцінства і юнацтва. Аб’ектам ўздзеяння педагогаў можа быць не толькі дзіця ў сям’і, але і дарослыя члены сям’і.
Важнейшую ролю ў выхаванні і асобасным развіцці дзіцяці, яго індывідуальных асаблівасцей і сацыяльных уласцівасцей адыгрывае сям’я. Аднак сёння, ва ўмовах змен сацыяльна-эканамічнай і палітычнай сітуацыі ў краіне, пад уздзеяннем вялікай колькасці стрэсавых сітуацый сям’я часта не спраўляецца з уласцівымі ёй функцыямі, не забяспечвае дзіцяці абароненасць і нават сама, часам, наносіць шкоду яго псіхафізічнаму здароўю. Многія дзеці вымушаны жыць ва ўмовах сацыяльна-псіхалагічнай дэпрывацыі, ім не аказваецца эмацыйная падтрымка, а ў крытычных выпадках яны абмежаваныя ці ўвогуле пазбаўленыя нагляду і догляду з боку бацькоў [1, с. 294].
Школа ажыццяўляе вядучую ролю ў арганізацыі грамадскага і падтрыцы сямейнага выхавання. Для паспяховай каардынацыі выхаваўчага ўплыву яна павінна перабудаваць сваю работу, адмовіцца ад ранейшых, шмат у чым тыповых, форм работы з бацькамі і грамадскасцю, стаць на гуманістычныя пазіцыі педагагічнай і псіхалагічнай асветы. Асвета – гэта перадача, распаўсюджванне ведаў і культуры, а таксама сістэма выхаваўча-адукацыйных мерапрыемстваў і ўстаноў у беларускай дзяржаве.
Культура мовы – гэта валоданне нормамі вуснай і пісьмовай літаратурнай мовы – правіламі вымаўлення, націску, граматыкі, словаўжывання і іншымі, а таксама ўменне выкарыстоўваць выразныя моўныя сродкі ў розных умовах зносін, у адпаведнасці з мэтамі і зместам маўлення [2, с. 19].
Мова дзіцяці залежыць ад шматлікіх фактараў і перш за ўсё ад сацыяльнага асяроддзя, якое забяспечвае маўленчыя зносіны. У развіцці маўлення дзяцей вядучая роля належыць бацькам. Ад культуры мовы дарослых, ад таго, як маюць зносіны бацькі і дзеці, колькі часу і сіл адводзіцца маўленчым зносінам, залежаць поспехі вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі ў засваенні мовы. Але ўплыў сям’і на станаўленне маўленчай культуры дзіцяці не заўсёды бывае карысным. Існуюць пэўныя прычыны, па якіх станаўленне маўлення ідзе па скажоным шляху. Так, М. Е. Хватцаў [3] сярод мноства прычын вылучае наступныя:
- няправільнае маўленне бацькоў або іншых блізкіх дзіцяці дарослых;
- адсутнасць арыентацыі бацькоў на ўзроставыя магчымасці дзіцяці і нарматыўныя патрабаванні да развіцця маўлення;
- вялікая моўная нагрузка на дзіця;
- сацыяльная сітуацыя развіцця дзіцяці і неспрыяльная абстаноўка ў сям’і – міжасобасныя канфлікты, агрэсіўныя, аўтарытарныя стылі выхавання, адсутнасць спарадкаванасці жыцця і паслядоўнасці патрабаванняў, нізкі культурны ўзровень.
У методыцы вылучаюцца тры узаемазвязаныя напрамкі ў рабоце па развіцці культуры маўлення: авалоданне нормамі літаратурнай мовы, узбагачэнне слоўнікавага запасу і граматычнага ладу маўлення вучняў, навучанне розным відам маўленчай дзейнасці [4].
Правiльнае лiтаратурнае вымаўленне павiнна ўвесь час быць у полi зроку настаўнiка і бацькоў. Дарослыя абавязаны ведаць тыповыя недахопы ў вымаўленнi вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі i спосабы выпраўлення.
Неабходна таксама, каб мова дарослых была ўзорнай. Правiльным лiтаратурным вымаўленнем вучнi авалодаюць толькi тады, калi будуць сiстэматычна праводзiцца практыкаваннi ў выразным чытаннi, завучваннi на памяць вершаў i скорагаворак.
Крынiцы ўзбагачэння слоўнiкавага запасу вучняў на І ступені агульнай сярэдняй адукацыі самыя розныя. Пералiчым асноўныя з iх:
а) зрокавыя (чытанне кнiг i падручнiкаў, дзiцячых перыядычных выданняў);
б) слыхавыя (маўленне настаўнiка i дарослых, слуханне радыё i прагляд дзiцячых тэлеперадач, кiнафiльмаў i тэатральных пастановак);
в) зрокава-слыхавыя (наведванне музеяў i выстаў і інш.) [5].
Слоўнiк вучняў трэба ўзбагачаць з улiкам граматыка-арфаграфiчных цяжкасцей слоў, а таксама з улiкам iх сэнсавай каштоўнасцi для папаўнення слоўнiкавага запасу вучняў.
Культура маўлення можа праяўляцца ў вуснай і пісьмовай формах, успрымацца на слых і з дапамогай зроку. У сувязі з гэтым выдзяляюцца наступныя віды маўленчай дзейнасці: слуханне (аўдзіраванне), гаварэнне, чытанне, пісьмо.
Сям’я і школа імкнуцца выхаваць для жыцця ў грамадстве ўсебакова развітога чалавека, адукаванага, фізічна моцнага, які ўмее працаваць.
І. У. Дубровіна вылучыла два напрамкі дзейнасці псіхалагічнай службы адукацыі – актуальны і перспектыўны. З асаблівасцей можна адзначыць, што актуальны арыентаваны на рашэнне надзённых праблем, звязаных з тымі ці іншымі цяжкасцямі ў навучанні і выхаванні дзяцей, адхіленнямі ў іх паводзінах, зносінах, фарміраванні асобы.
У цяперашні час дзіцячыя ўстановы адчуваюць патрэбу ў канкрэтнай дапамозе псіхалагічнай службы. Перспектыўны напрамак накіраваны на развіццё, станаўленне асобы і індывідуальнасці кожнага дзіцяці, на фарміраванне яго псіхалагічнай падрыхтаванасці да самавызначэння, да стваральнага жыцця ў грамадстве. Гэтыя два напрамкі непарыўна звязаныя паміж сабой: псіхолаг, вырашаючы перспектыўныя задачы, паўсядзённа аказвае канкрэтную дапамогу дзецям, бацькам, выхавальнікам, настаўнікам.
Арыентацыя на развіццё дзіцяці вызначае асноўны змест дзейнасці настаўніка. Рэалізацыя ў рабоце з дзецьмі магчымасцей, рэзерваў развіцця кожнага ўзросту (сензітыўнасць таго ці іншага ўзроставага перыяду, зона бліжэйшага развіцця). Практычны псіхолаг павінен спрыяць таму, каб узроставыя асаблівасці не проста ўлічваліся (да гэтых парад у дзіцячым садку, школе ўжо прывыклі), але і актыўна фарміраваліся, служылі асновай далейшага развіцця магчымасцей дзяцей.
Развіццё ў працэсе выхавання і навучання індывідуальных асаблівасцяў дзяцей ўнутры кожнага ўзроставага перыяду – інтарэсаў, схільнасцей, здольнасцяў, пачуццяў, самасвядомасці, накіраванасці, каштоўнасных арыентацыі, жыццёвых планаў.
Неабходнасць работы з бацькамі вызначаецца іх роляй у фарміраванні сацыяльнай сітуацыі развіцця. Зносіны дзіцяці з блізкімі дарослымі, з’яўляючыся неабходнай умовай развіцця, задае тыя знешнія сацыяльныя структуры, якія ператворацца ва ўнутраныя структуры асобы.
Праблема індывідуальных адрозненняў вельмі складаная. Цяжка назваць хоць адну нейкую ўласцівасць, рысу, якасць чалавека, якія не ўваходзілі б у кола гэтай праблемы. Аднак галоўным у індывідуальных асаблівасцях чалавека з’яўляюцца яго здольнасці.
Псіхолага-педагагічная работа ў школе накіравана на стварэнне ўмоў для паспяховай сацыялізацыі і рэалізацыі чалавека ў грамадстве, на папярэджанне і карэкцыю сацыяльнага недабрабыту ў дзяцей і іх бацькоў. Для гэтага існуюць розныя падыходы, якія адзначала Г. С. Абрамава [6, с. 64].
У сістэмным падыходзе фарміраванне асобы дзіцяці працякае пад уплывам сацыяльнага асяроддзя: пазашкольнага асяроддзя, школы і сям’і. З пазіцыі сістэмнага падыходу гэта будуць элементы складанай сістэмы, якія ўзаемадзейнічаюць паміж сабой і якія ўплываюць на дзіця. У пошуках прычын педагагічнай занядбанасці дзіцяці важна даследаваць усе магчымыя фактары ўплыву.
Дзейнасны падыход прымяняецца тады, калі ўзнікае патрэба растлумачыць праз аб’ектыўную форму выніку дзеяння сістэмы яе імпульсіўна-рухальны бок, які забяспечвае працэс пераходу сістэмы з аднаго стану ў іншы, што дазваляе лічыць яго найважнейшай рухальнай сілай працэсу, што ўплывае на развіццё сацыяльнага аб’екта. Арганізацыя сацыяльна-педагагічнай дзейнасці ў гэтым выпадку надае сістэме дынамічнасць, што дае магчымасць улічваць новыя ўмовы і адпаведным чынам перабудоўваць яе структуру, каб атрымаць вынікі, якія адпавядаюць новым якія ўзнікаюць патрэбам.
Сінергетычны падыход сацыяльную сістэму ўяўляе як адкрытую і самаарганізавальную, ён адлюстроўвае існуючыя рэальныя жыццёвыя працэсы ў максімальнай ступені. У самым агульным выпадку такога роду сістэму можна прадстаўляць як складаную дынамічную сістэму, здольную арганізацыйна захоўваць сябе і ўдасканальваць ў адпаведнасці са зменамі знешніх умоў і ўнутранай рэарганізацыі.
Рэфлексіўны падыход – гэта працэс самапазнання суб’ектам унутраных псіхічных актаў і станаў. Але рэфлексія не проста ўсведамленне таго, што ёсць у сабе, а адначасова «пераробка» самога сябе, спроба выхаду за межы таго ўзроўню развіцця асобы, які быў дасягнуты.
Існуе вялікая разнастайнасць відаў дзейнасці, кожны з якіх для сваёй рэалізацыі на досыць высокім узроўні патрабуе пэўных здольнасцяў. Фарміраванне здольнасцяў спецыфічна на кожным узроставым этапе і цесна звязана з развіццём інтарэсаў дзіцяці, самаацэнкай яго поспехаў або няўдач у той ці іншай дзейнасці. Псіхічнае станаўленне дзіцяці немагчыма без развіцця яго здольнасцей.
З боку дарослых павінны быць праяўлены ўвага і беражлівыя адносіны нават да найменшых поспехаў дзіцяці. У дарослых гэтага часта не хапае, і яны супакойваюць сваё сумленне ходкай формулай пра тое, што здольнасцямі – гэта выключэнне, а не правіла. Псіхолаг з падобнымі перакананнямі працаваць не можа, бо яго асноўная задача – выяўленне і развіццё здольнасцей кожнага на індывідуальным узроўні дасягненняў [6, с. 66].
Сумесная работа псіхолага і класнага кіраўніка з сям’ёй мае патрэбу ў разуменні сістэмнай дынамікі сям’і (як сям’я рэагуе пры з’яўленні ў дзіцяці сімптому) і ацэнкі індывідуальных рэакцый (якія праблемы паўстаюць перад кожным членам сям’і і вучнем).
Такім чынам, псіхолага-педагагічная асвета бацькоў у галіне моўнай культуры залежыць ад узроставых і індывідуальных асаблівасцей іх дзяцей. У працэсе прыняцця педагагічных ведаў працягваюць развівацца і асобы саміх бацькоў.
Бібліяграфічны спіс
Бим, И.Л. Культура речи школьников. Обучение диалогу / И.Л. Бим. – М. : Просвещение, 2001. – 394 с.
- Щерба,Л.В. Язык и личность / Л.В. Щерба, – М. : Просвещение, 2009. – 315 с.
- Хватцев,М.Е. Логопедия. В 2-х кн. / М.Е. Хватцев. – М. : Владос, 2009. – Кн. 1 – 272 с.
- Железняк,Н.Д. Развитие речи учащихся на уроках русского языка и литературы [Электронный ресурс] / Н.Д. Железняк // Русский язык – 2007. – № 11. – Режим доступа : https://clck.ru/356wdE. – Дата доступа : 22.03.2023.
- Петрякова, А.Г. Культура речи: учебник. – 2-е изд., стер. – М.: ФЛИНТА, 2012 [Электронный ресурс]. Режим доступа : https://clck.ru/35NsHd. – Дата доступа : 04.02.2023.
- Абрамова, Г.С. Практическая психология / Г.С. Абрамова. – М. : Академический Проект, 2001. – 480 с.
