УДК 37.013.2

Крываль Валерыя Барысаўнаа

УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы», г. Гродна

Навуковы кіраўнік – А. М. Лапкоўская, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Янкі Купалы

АКТЫВІЗАЦЫЯ ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ НА І СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ

Адным з самых складаных і адказных этапаў у жыцці шасцігодак з’яўляецца пачатак іх навучання ў школе. Перамена сацыяльнай ролі дашкольніка на школьніка з’яўляецца пераходным перыядам, які звязаны з неабходнасцю адаптацыі ў школе. З гэтага часу гульня паступова траціць галоўную ролю ў жыцці вучня, адыходзіць на задні план, хаця і працягвае займаць важнае месца. Пераход ад уласна гульні да навучання павінен быць плаўным, мець «масток», які складаецца як бы з «паўгульні» і «паўнавучання». Змягчыць пераход ад адной вядучай дзейнасці да другой дапамагае займальны матэрыял, а палегчыць працэс засваення – наглядныя дапаможнікі. Усе разам выклікаюць у дзяцей жывую цікавасць да прадметаў, развіваюць індывідуальныя якасці кожнага вучня, выхоўваюць пазнавальную актыўнасць, фарміруюць волю, садзейнічаюць больш глыбокаму засваенню. Калі вучню лёгка, проста вучыцца, калі ён усе разумее, тады навучанне для яго радаснае, зразумелае, простае.

Праблеме выкарыстання займальнага матэрыялу на ўроках прысвечана шмат навуковай і метадычнай літаратуры. Найбольш карыснымі пры высвятленні псіхалагічных асаблівасцей малодшых школьнікаў аказаліся працы такіх вучоных як А. А. Пятроўскі, Р. С. Немаў, А. Н. Лявонцьеў.

На аснове вызначаных псіхолагамі асаблівасцей малодшых школьнікаў яны лічаць, што гульня і ўвогуле займальны матэрыял – ёсць від развівальнай дзейнасці, а таксама сродак самавыражэння вучняў.

Палажэнні К. Д. Ушынскага, Я. А. Каменскага і шэрагу вучоных аказаліся не менш карыснымі для напісання дыпломнай работы. Палажэнні, выказаныя педагогамі класічнай дыдактыкі захоўваюць сваё навуковае значэнне і для сучаснага навучання. Так, найбольш важнымі з’яўляюцца ідэі Я. А. Каменскага, які пісаў: «Калі мы жадаем вучням прывіць сапраўднае і трывалае веданне рэчаў, трэба навучаць усяму праз асабовае назіранне і пачуццёвы доказ» [1, c. 384]. К. Дз. Ушынскі гаворыць пра тое, што «чым больш органаў нашых пачуццяў прымае ўдзел ва ўспрыманні якога-набудзь уражання, тым больш трывала кладуцца гэтыя ўражанні ў нашу механічную, нервовую памяць, дакладней захоўваюцца ёю і лягчэй потым нагадваюцца» [2, c. 267–268].

Такім чынам, асновай для паспяховага навучання дзяцей на сярэдняй і старшай ступенях школы, безумоўна, з’яўляюцца веды, набытыя імі ў пачатковых класах. Узровень гэтых ведаў залежыць ад многіх фактараў і ў першую чаргу ад тых метадычных прыёмаў, якія выкарыстоўваюцца на ўроках.

Дзеці малодшага школьнага ўзросту не вельмі добра запамінаюць правілы, з цяжкасцю суадносяць тэарэтычны матэрыял з яго практычным прымяненнем. Выконваючы аднатыпныя заданні, вучні хутка стамляюцца, у іх знікае цікавасць да прадмета. У значнай ступені поспех у навучанні і развіцці разумовых здольнасцей залежыць ад пошуку псіхалагічна і метадычна апраўданых прыёмаў, з дапамогай якіх засваенне матэрыялу школьнікамі ішло б у больш даступнай і займальнай форме. Мы лічым, што аднымі з такіх прыёмаў з’яўляюцца выкарыстанне займальнага матэрыялу і нагляджных дапаможнікаў.

Сістэматычнае выкарыстанне займальнага матэрыялу на ўроках, прымененне разнастайных прыёмаў работы з імі садзейнічае таму, што ў вучняў з’яўляецца цікавасць да вывучэння, яны трывала авалодваюць нормамі беларускай мовы. Разам з тым узбагачаецца слоўнік дзяцей.

Існуюць асноўныя спосабы актывізацыі пазнавальнай дзейнасці:

• абапірацца на інтарэсы навучэнцаў і адначасова фармаваць матывы вучэнні, сярод якіх на першым месцы выступаюць пазнавальныя інтарэсы, прафесійныя схільнасці;
• ўключаць вучняў у вырашэнне праблемных сітуацый, а праблемнае навучанне, у працэсе пошуку і рашэнні навуковага і практычных праблем;
• выкарыстоўваць дыдактычныя гульні і дыскусіі;
• выкарыстоўваць такія метады навучання, як гутарка, прыклад, наглядны паказ;
• стымуляваць калектыўныя формы работы, узаемадзеянне вучняў у вучэнні.

У актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў вялікую ролю гуляе ўменне настаўніка заахвочваць сваіх вучняў да асэнсавання логікі і паслядоўнасці ў выкладзе навучальнага матэрыялу, да выдзялення ў ім галоўных і найбольш істотных палажэнняў. Ужо ў малодшых класах карысна прывучаць хлопцаў самастойна вылучаць самае істотнае ў тлумачэнні настаўніка і фармуляваць важнейшыя пытанні, якія растлумачаны на ўроку. У сярэдніх жа і старэйшых класах гэты прыём служыць дзейсным стымулам пазнавальнай актыўнасці вучняў. Калі настаўнік прапануе па ходзе свайго выкладу вылучыць асноўныя пытанні, г.зн. скласці план вывучаецца матэрыялу, гэта заданне прымушае рабят глыбей унікаць у сутнасць новай тэмы, у думках расчленять матэрыял на важнейшыя лагічныя часткі [3, c.207].

Дадзеныя спосабы актывізацыі пазнавальнай дзейнасці ажыццяўляюцца з дапамогай метадаў навучання. Актыўнымі метадамі навучання варта называць тыя, якія максімальна павышаюць ўзровень пазнавальнай актыўнасці вучняў, падахвочваюць іх да старанных вучэння.

Метады актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў. Ступень актыўнасці вучняў з’яўляецца рэакцыяй, метады, і прыёмы працы выкладчыка з’яўляюцца паказчыкам яго педагагічнага майстэрства.

Актыўнымі метадамі навучання варта называць тыя, якія максімальна павышаюць ўзровень пазнавальнай актыўнасці школьнікаў, падахвочваюць іх да старанных вучэння.

Усе метады актыўнага навучання дзеляцца на: неімітацыйныя, якія рэалізуюцца на традыцыйных відах заняткаў, імітацыйныя, гульнявыя, прымяненне якіх, як правіла, звязана з выкарыстаннем у навучальным працэс новых відаў заняткаў.

Неімітацыйныя метады актыўнага навучання. Асноўнае адрозненне гэтых метадаў ад іншых метадаў актыўнага навучання – адсутнасць прадстаўленай у той ці іншай форме імітацыйнай мадэлі вывучаемай аб’екта, працэсу або дзейнасці.

Пры гэтым актывізацыя навучання, прыкметы якой былі адзначаны, дасягаецца толькі ў выніку выкарыстання пастаянна дзеючых прамых ці зваротных сувязяў паміж навучальнай сістэмай.

На лекцыі актыўнае навучанне дасягаецца ў тым выпадку, калі на ўсім яе працягу якім-небудзь спосабам забяспечваецца самастойная інтэнсіўная праца кожнага студэнта. Адзін з эфектыўных спосабаў – кантрольная праверка ведаў ўсіх студэнтаў у канцы лекцыі.

На лабараторных або практычных занятках актыўнасць дасягаецца магчыма большай індывідуалізацыі навучання, самастойным выкананнем заданняў пад пастаянным кантролем з боку выкладчыка, які адразу ж на аснове інфармацыі зваротнай сувязі накіроўвае студэнта на рашэнне новых задач альбо папаўненне якія адсутнічаюць ведаў.

Семінар адносіцца да актыўнага навучання, калі гарантуецца прыцягненне ўсіх студэнтаў у якасці дакладчыкаў ці выступоўцаў.

Досыць працяглая актыўная дзейнасць студэнта дасягаецца ў перыяд яго вытворчай практыкі, калі ён прызначаецца на канкрэтную пасаду. Практыкант вымушаны рэгулярна і самастойна прымаць кіраўніцкія і вытворчыя рашэнні, г.зн. актыўна навучацца.

Важныя формы актыўнага навучання – алімпіяды і навукова-тэхнічныя канферэнцыі, у працэсе падрыхтоўкі да якіх студэнты ажыццяўляюць актыўны самастойны пошук фактаў, якія маюць дачыненне да тэматыкі.

Да актыўнага навучання ставіцца і шырока практыкаваная навукова-даследчая работа студэнтаў (НДРС).

Такім чынам, практычна на ўсіх традыцыйна выкарыстоўваюцца ў ВНУ відах заняткаў можна ўжыць метады актыўнага навучання.

У розных выпадках яны могуць прымаць розную форму, але ўсе яны нязменна падахвочваюць вучняў да працяглай актыўнай дзейнасці і забяспечваюць надзейную зваротную сувязь паміж навучальная сістэма і навучэнцамі.

Імітацыйныя метады актыўнага навучання. Вопыт ўкаранення метадаў актыўнага навучання ў такія традыцыйныя формы заняткаў, як лекцыі, лабараторныя і практычныя работы, курсавыя і дыпломныя праекты, сведчаць аб высокай эфектыўнасці гэтых метадаў, іх уплыве на павышэнне якасці падрыхтоўкі спецыялістаў.

Але традыцыйнымі формамі навучання, акрамя, мабыць, вытворчай практыкі, амаль не закранаецца трэці ўзровень падрыхтоўкі спецыяліста – набыццё ім яшчэ ў сценах інстытута навыкаў маючай прафесійнай дзейнасці.

Цяжкасць атрымання гэтых навыкаў звязана з тым, што такая дзейнасць, як правіла, носіць калектыўны характар, г.зн. большасць рэальных рашэнняў прымаецца ў працэсе ўзаемадзеяння з калегамі па працы.

У жыцці на кожным кроку праяўляецца імавернасны характарвытворчасці, адбываюцца зрывы з-за непрадбачаных абставінаў, такіх як затрымкі паставак матэрыяльна-тэхнічных рэсурсаў.

Неабходна ўменне не толькі хутка арыентавацца ў якое змяняецца абстаноўцы, але і эфектыўна дасягаць пастаўленых мэтаў. Без такога ўмення зацягваецца адаптацыя маладога спецыяліста на вытворчасці, а што прымаюцца ім рашэння часцяком далёкія ад аптымальных.

Вось гэтыя навыкі маючай адбыцца дзейнасці павінны часткова набывацца студэнтамі ў навучальнай установе на імітацыйных гульнявых занятках.

Асноўная адметная рыса такіх заняткаў – гэта імітацыя маючай працоўнай дзейнасці: вытворча-гаспадарчай, праектна-канструктарскай, выкладчыцкай.

Такая імітацыя можа насіць індывідуальны характар, калі ўмоўна не ўлічваецца ўзаемадзеянне з калегамі, і калектыўны характар, які патрабуе прызначэння удзельнікаў на пэўныя ролі, падобныя з рэальнымі.

У педагагічнай практыцы і ў метадычнай літаратуры традыцыйна прынята дзяліць метады навучання па крыніцы ведаў: славесныя (апавяданне, лекцыя, гутарка, чытанне), наглядныя (дэманстрацыя натуральных, экранных і іншых наглядных дапаможнікаў, досведаў) і практычныя (лабараторныя і практычныя работы). Кожны з іх можа быць і больш актыўным і менш актыўным, пасіўным.

1. Метад дыскусіі ўжываю па пытаннях, якія патрабуюць разважанняў, дамагаюся, на сваіх уроках, каб навучэнцы маглі свабодна выказваць сваё меркаванне і ўважліва слухаць меркаванне выступоўцаў.
2. Метад самастойнай работы навучэнцаў. З мэтай лепшага выяўлення лагічнай структуры новага матэрыялу даецца заданне самастойна скласці план апавядання выкладчыка або план-канспект з выкананнем ўстаноўкі: мінімум тэксту — максімум інфармацыі.

Выкарыстоўваючы гэты план-канспект, навучэнцы заўсёды паспяхова прайграваюць ўтрыманне тэмы пры праверцы хатняга задання. Уменне канспектаваць, складаць план апавядання, адказу, які каментаваў чытанне літаратуры, адшукванні ў ім галоўнай думкі, праца са даведнікамі, навукова-папулярнай літаратурай дапамагаюць фарміраванню ў вучняў тэарэтычнага і вобразна-прадметнага мыслення пры аналізе і абагульненні заканамернасцей прыроды. Для замацавання навыку працы з літаратурай даюць навучэнцам розныя пасільныя заданні.

У класе навучэнцы павінны пастарацца не прачытаць, а пераказаць сваё паведамленне. Пры такім выглядзе работы навучэнцы вучацца аналізаваць і абагульняць матэрыял, а таксама развіваецца вусная размова. Дзякуючы гэтаму, навучэнцы ў наступстве не саромеюцца выказваць свае думкі і меркаванні.

Такім чынам, для таго, каб развіццё пазнавальнай актыўнасці малодшых школьнікаў было рознабаковым, настаўніку неабходна ўводзіць у навучальны працэс дадаткова распрацаваныя займальныя практыкаванні. Гэта дапаможа зрабіць навучанне больш цікавым і вучні будуць імкнуцца засвоіць неабходны матэрыял.

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Шамова, Т.А. Активизация учения школьников / Т. А. Шамова. – М. : Педагогика, 1982. – 254 с.
2. Щукина, Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебной деятельности / Г. И. Щукина. – М: Просвещение, 1971. – 123 с.
3. Габдулхаков, Ф.А. Зрительная наглядность в начальном обучении / Ф. А.Габдулхаков // Русский язык в начальной школе. – 1988. – №3. – С. 12–18.