Развіццё звязнага маўлення з’яўляецца цэнтральнай задачай маўленчага выхавання дзяцей. Гэта абумоўлена, галоўным чынам, яе сацыяльнай значнасцю і роляй у фарміраванні асобы. Менавіта ў звязным маўленні рэалізуецца асноўная, камунікатыўная, функцыя мовы і маўлення. Звязнае маўленне – вышэйшая форма маўленчаразумовай дзейнасці, якая вызначае ўзровень маўленчага і разумовага развіцця дзіцяці. Паспяховасць навучання дзяцей у школе шмат у чым залежыць ад узроўню авалодання імі звязнага маўлення. Адэкватнае ўспрыманне і прайграванне тэкставых навучальных матэрыялаў, уменне даваць разгорнутыя адказы на пытанні, самастойна выкладаць свае меркаванні – усе гэтыя і іншыя навучальныя дзеянні патрабуюць дастатковага ўзроўню развіцця звязнага (дыялагічнага і маналагічнага) маўлення. Пад звязным маўленнем разумеецца разгорнуты, лагічны, паслядоўны і вобразны выклад якога-небудзь зместу.С.Л. Рубінштэйн адзначае, што для таго, хто размаўляе, ўсякае маўленне, якое перадае думку, з’яўляецца звязным маўленнем. “Звязнасць уласнага маўлення азначае адэкватнасць маўленчага афармлення думкі таго, хто размаўляе ці пішучага з пункту гледжання яе зразумеласці для слухача ці чытача” [1, с. 78]. Пабудова фраз ужо сведчыць пра тое, што дзіця пачынае ўсталёўваць сувязі паміж прадметамі. С.Л. Рубінштэйн падкрэслівае, што звязнае маўленне – такое маўленне, якое зразумела на аснове яго ўласнага прадметнага зместу.
Звязднае маўленне – вынік агульнага развіцця маўлення, паказчык не толькі маўленчага, але і разумовага развіцця дзіцяці.Звязнае выказванне адлюстроўвае ўзровень развіцця дзіцяці: разумовага, маўленчага, эмацыйнага. Яно паказвае, наколькі дзіця валодае слоўнікавым багаццем роднай мовы, яго граматычным ладам, нормамі мовы і маўлення; умее выбарча карыстацца найбольш дарэчнымі для дадзенага маналагічнага выказвання адзінкамі, гэта значыць умее ўжываць слова, словазлучэнне, якое б выразна, пісьменна адлюстроўвала задуму таго, хто размаўляе.Даследаванні Л.С. Выгоцкага, А.А. Лявонцьева, А.М. Ляўшынай, С.Л. Рубінштэйна і іншых даказваюць, што ў маленькіх дзяцей дыялог папярэднічае маналогу. Яны адрозніваюцца па сваёй псіхалагічнай прыродзе і лінгвістычным сродкам.
Дыялагічнае маўленне ў вялікай ступені сітуацыйнае, г.зн. звязана са становішчам, у якім адбываецца гутарка, і кантэкстуальнае, г.зн. кожнае чарговае выказванне ў значнай меры абумоўлена папярэднім.Маналог развіваецца на аснове дыялагічнага маўлення. Сам змест маналагічнага маўлення па большай частцы складае ў сабе ўяўную накіраванасць да рэальнага ці да меркаванага слухача ці суразмоўцы, як гэта мае месца і ва ўнутраным маўленні. Маналагічнае маўленне з’яўляецца адносна разгорнутым відам маўлення, яно ў большай ступені адвольнае. Маналагічнае маўленне – гэта вельмі арганізаваны від маўлення, які патрабуе адмысловага маўленчага выхавання.
У даследаваннях па праблеме развіцця звязнага маналагічнага маўлення разглядаюцца пытанні пра змест, функцыі, формы звязнага маўлення, пра ўзаемасувязь разумовага развіцця дзяцей і развіцці звязнасці маўлення.
Устаноўлена, што ўжо на першым-другім годзе жыцця, падчас непасрэдна-эмацыйных, практычных зносін з дарослымі закладваецца падмурак будучага звязнага маўлення. Паступова маўленне набывае разгорнуты, звязны характар, і ўжо да 4 – 5 год вуснае маўленне дзіцяці, якое шмат мае зносін з дарослымі, становіцца досыць багатым і поўным. Дзіця, якое размаўляе, заўсёды мае на ўвазе толькі змест свайго маўлення, мае справу з непасрэдна вядомымі прадметамі, выявамі ці думкамі, якія ён жадае пазначыць у маўленні, і толькі ў рэдкіх выпадках задумваецца, як яму трэба прамовіць тое ці іншае слова.
А.М. Леўшына, якая праводзіла пэўны псіхалагічны аналіз сітуатыўнага этапу развіцця дзіцячага маўлення, паказала, што “… сітуатыўнае маўленне дзіцяці – гэта галоўным чынам ярка выяўленае дыялагічнае, гутарковае маўленне. Яно дыялагічнае па самай сваёй структуры і прытым нават тады, калі вонкава па форме яно носіць характар маналогу; дзіця размаўляе з рэальным ці ўяўным суразмоўцам ці, нарэшце, сам з сабой, але ён нязменна размаўляе, а не проста распавядае” [1, с. 124].
Толькі крок за крокам пераходзіць дзіця да пабудовы маўленчага кантэксту, больш незалежнага ад сітуацыі. Паступова маўленне становіцца звязным, кантэкстным. З’яўленне гэтай формы маўлення тлумачыцца новымі задачамі і характарам зносін дзіцяці з акружаючым.
Па меркаванні М.І. Лісінай, форма маўленчага выказвання абумоўлена разуменнем дзіцяці суразмоўцам. Ужо малодшыя дашкольнікі адаптоўваюць сваё маўленне да слухача, і адказы апошняга ўплываюць на будову і змест будучай фразы. Сфера зносін дзіцяці з аднагодкамі, пачынаючы з трох гадоў, больш вербалізавана, і яна хутчэй стымулюе да выкарыстання маўлення з дзецьмі, чым камунікацыі з дарослымі. Дарослы лёгка разумее сітуатыўнае маўленне дзіцяці. Аднагодак успрымае свайго партнёра толькі ў пэўнай, наяўнай сітуацыі. З прычыны гэтага дзецям для ўзаемнага разумення неабходны разгорнутыя, г.зн. кантэкстныя выказванні. У зносінах з аднагодкамі маўленне дзіцяці становіцца звязным і лексічна больш разнастайным.
Аднак,паўнацэннае авалоданне дзецьмі навыкамі маналагічнага маўлення магчыма толькі ва ўмовах мэтанакіраванага навучання. Спецыяльна распрацаваныя заняткі па развіцці маўлення ў дашкольнікаў прыводзяць да буйных зрухаў у маўленчым і агульным іх развіцці.
Дзіця пачынае ўжываць сродкі мастацкай выразнасці ва ўласнай славеснай творчасці(пры складанні казак, загадак, апавяданняў, вершаў). Разам з тым удакладненне сродкаў фарміравання і выказвання думкі становіцца важным стымулам развіцця вышэйшых маўленчых формаў яго мыслення. Дзеці, якім спецыяльна арганізоўвалі заняткі, дзе развівалася іх мова,паспяхова навучаюцца і засвойваюць праграму школьнага навучання роднай мове, як у далучэнні да лінгвістычных ведаў, так і ў далучэнні да развіцця мовы—вуснай і пісьмовай.
Развіццё мовы ў дашкольнікаў ажыццяўляецца ва ўсіх відахдзейнасці: у гульне, на занятках (фізкультура, выяўленчая дзейнасць, фарміраванне элементарных матэматычных уяўленняў, музыка і г.д.), у самастойнай дзейнасці.
Цэнтральным,дамінуючым з’яўляецца навучанне роднай мове на спецыяльных занятках па беларускай мове. Структура занятка па развіццю маўлення вызначаецца прынцыпам узаемасувязі розных раздзелаў маўленчай працы:
- Узбагачэнне і актывізацыя слоўніка.
- Праца над сэнсам слова.
- Фарміраванне граматычнага ладу мовы.
- Выхаванне гукавой культуры мовы.
- Развіццё элементарнага ўсведамлення моўных з’яў.
- Развіццё звязнага маналагічнага маўлення(асабліва ў старэйшых дашкольнікаў).
Менавіта ўзаемасувязь розных маўленчых задач на занятку стварае перадумовы для найбольш эфектыўнага засваення маўленчых уменняў і навыкаў. Таму мэтазгодны комплексны падыход, дзе злучаюцца розныя маўленчыя задачы на адным змесце. Але і адзіны змест на занятку па развіцці маўлення таксама важны. Прынцып адзінага зместу заключаецца ў тым, што ўвага дзяцей не адхіляецца на новыя персанажы і дапаможнікі,і граматычныя, лексічныя,фанетычныя практыкаванні з імі праводзяць на ўжо знаёмых словах і паняццях. Таму пераход да пабудовы звязнага выказвання становіцца для дзіцяці натуральным і няцяжкім.
Слоўнікавая работа,якая накіравана не толькі на колькаснае ўзбагачэнне слоўніка, але і на паглыбленне разумення сэнсу слоў. Дзеці пачынаюць авалодваць спосабамі перадачы ў слове неабходнага зместу і ўменнем прымяняць засвоенныя словы ў звязным выказванні.
Рашэнне лексічных задач, вядома, немагчыма без спецыяльнай работы па азнаямленні дзяцей з пастаянна пашыраючай колькасцю прадметаў і з’яў, па паглыбленні ведаў пра іх. Лексічныя (слоўнікавыя) практыкаванні праводзяцца на знаёмых дзецям словах і выконваюць пры гэтым дваякую функцыю: ўзбагачэнне слоўніка і падрыхтоўкі дзіцяці да выканання заданняў на пабудову звязнага выказвання.
Фарміраванне граматычнага ладу мовы таксама знаходзіцца ў цеснай сувязі з развіццём звязнага маўлення і асабліва з лексічнай работай. Пры аналізе літаратурнага твора, падчас разглядукарцін,прыдумваннясамастойных апавяданняў дзеці вучацца распазнаваць сэнсавыя адценні слова, і адначасова заданні,якія ім прапануюцца,накіраваны на навучанне дапасаванню назоўнікаў і прыметнікаў у родзе, ліку, склоне. Такія практыкаванні спрыяюць таму, што дзіця пачынае ўсведамляць граматычныя формы і правільна выкарыстоўваць іх пры складанні апавяданняў.
Асаблівы ўплыў на фарміраванне навыкаў звязнага маўлення аказваюць сінтаксічныя практыкаванні. Задачы развіцця звязнага маўлення цесна звязаны і з задачамі выхавання гукавой культуры мовы. Такія элементы гукавой культуры мовы, як гукавымаўленне, тэмп маўлення, інтанацыйная выразнасць кожны па-свойму ўплываюць на звязнасць выказвання.
Гаворачы аб звязнасці выказвання,варта падкрэсліць,што яго фарміраванне мяркуе засваенне дзіцем розных тыпаў сувязі (паміж словамі, паміж часткамі выказвання), навучэнне пабудове разнастайных сінтаксічных канструкцый. На занятках на першы план выступае не чарговасць таго ці іншага віду расказвання (пераказ,складанне апавяданняў па карціне,аб цаццы, розныя віды творчых апавяданняў), а спалучальнасць задачы развіцця звязнага маўлення з іншымі задачамі. Так, некаторыя заняткі з прадметамі і сюжэтнымі малюнкамі выкарыстоўваюцца і для выканання дзецьмі лексічных,граматычных і фанетычных практыкаванняў,і для выхавання ўмення адказваць на пытанні педагога,вылучаць прыкметы апісваемых прадметаў і складаць самастойныя апавяданні.
Такім чынам, авалоданне звязным маналагічным маўленнем адбываецца паступова ў дашкольным дзяцінстве. Ужо к пяці гадам дзеці пачынаюць інтэнсіўна авалодваць маналагічным маўленнем. Спазнанне акружаючай рэчаіснасці (прадметы, іх прыкметы, дзеянні, сувязі і адносіны); запатрабаванне ў зносінах прыводзяць да авалодання рознымі тыпамі маўлення. Усе тыпы маўлення (апісанне, апавяданне, разважанне) патрабуюць ад таго, хто размаўляе валодання агульнымі ўменнямі звязнага маўлення. Любое выказванне (маналог) патрабуе развіцця наступных уменняў:
1) будаваць выказванне ў адпаведнасці з тэмай і асноўнай думкай;
2) карыстацца рознымі функцыянальна-сэнсавымі тыпамі маўлення ў залежнасці ад мэты і ўмоў камунікацыі;
3) выконваць структуру вызначанага тыпу тэксту, якая дазваляе дасягнуць пастаўленай мэты;
4) злучаць сказы і часткі выказвання з дапамогай розных тыпаў сувязі і разнастайных сродкаў;
5) адбіраць адэкватныя лексічныя і граматычныя сродкі.
Праца па навучанні звязным выказванням павінна быць арганізавана з улікам розных камунікатыўных сітуацый,выкарыстанні розных відаў нагляднасці.
Спіс літаратуры
- Акишина,А.А. Структура целого текста/А.А.Акишина. – М., 1979.
- Леушина, А.М. Развитие связной речи у дошкольников / А.М. Леушина // Ученые записки ЛГПИ им. А.И. Герцена. – 1941. – Т. 30. – С. 27-71.