Сачко Ю.А. МЕТАДЫЧНЫЯ ПРЫЁМЫ ТЛУМАЧЭННЯ НЕЗРАЗУМЕЛЫХ І МАЛАЗРАЗУМЕЛЫХ СЛОЎ І ВЫРАЗАЎ НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ Ў ДАПАМОЖНАЙ ШКОЛЕ

УДК 376.016:811.161.3

Навуковы кіраўнік – З.М. Тамашэвіч, дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання ГрДУ імя Я.Купалы

Авалодаць словам – значыць засвоіць яго значэнне і нормы ўжывання ў маўленні. Слоўнікавая работа забяспечвае папаўненне слоўніка вучняў, а разам з тым развівае маўленне і мысленне вучняў.

На ўроках беларускай мовы і чытання вучням дапаможнай школы вельмі часта бываюць незразумелымі словы, выразы, а як вядома, адзін з прынцыпаў навучання беларускай мове і чытанню – гэта свядомасць. Гэты прынцып патрабуе, как кожнае слова ў тэксце, якое чытае вучань або настаўнік, не толькі было зразумела вучням, але і зразумелы шляхі пазнання гэтага слова. Настаўнік можа выкарыстоўваць разнастайныя прыёмы тлумачэння слоў.

Прыёмы тлумачэння незразумелых і малазразумелых слоў выбіраюцца ў залежнасці ад прычыны, якая выклікала неразуменне слова, і характару незразумелага слова  [1, с. 54]. Спынімся на асноўных метадычных прыёмах тлумачэння незразумелых слоў.

1. Калі вучні ніколі не бачылі прадмет, які названы словам, то дэманструецца гэты прадмет у натуры або на малюнку (напр.: кіпарыс, метрапалітэн).

2. Калі вучні ведаюць прадмет, прымету прадмета або дзеянне прадмета пад другой назвай, то трэба прапанаваць падабраць да гэтага слова сінонім(ы): волат – асілак, грандыёзны – вялікі.
3. Калі дзеці цьмяна разумеюць лексічнае значэнне таго або іншага слова, то неабходна дапамагчы ім даць апісальны адказ з апорай на жыццёвы вопыт (Брусніцы. – Дзе ты іх бачыў?) Вучні могуць успомніць, што збіралі брусніцы ў лесе.
4. Калі трэба растлумачыць значэнне таго слова, якое абазначае дзеянне прадмета, то мэтазгодна прапанаваць вучням імітаваць дзеянне (напр.: жаць жыта: захватваючы жменяй каласы, падразаюць іх сярпом).
5. Калі вучні валодаюць дзвюма мовамі, то можна практыкаваць пераклад з адной мовы на другую. Так, у падручніку па беларускай мове для 5 класа дапаможнай школы выкарыстоўваецца пераклад з адной мовы на другую: вясёлка – радуга; аловак – карандаш; гадзіннік – часы. [2, с. 78]
6. Выкарыстанне антонімаў: (бел.: благі (дрэнны) – добры; руск.: благой (хороший) – плохой). [2, с. 57]

а). Згрупіраваць антонімы па парах: вечар, кіслы, цвёрды, салодкі, мяккі, раніца, чыста, брудна.

б). Прадоўжыць пачаты сказ з антонімамі.

У верасні ночы ўжо халодныя, але дні яшчэ … (цёплыя).

Які пачатак, такі і … (канец).

в). Падабраць антонімы да слоў з рознымі значэннямі.

Лёгкі чамадан – … (цяжкі);

Лёгкі мароз – … (моцны).

7. Выкарыстанне тлумачальнага слоўніка на ўроках беларускай мовы. У падручніку “Беларуская мова” для 5 класа дапаможнай школы даюцца словы: абоз, кола, крама, лайдачыць, а вучні павінны значэнні гэтых слоў знайсці ў тлумачальным слоўніку. [3, с. 12]

Настаўнікі ДШ надаюць вялікае значэнне працы з незразумелымі словамі і лічаць неабходным уводзіць на кожным уроку 3-4 новыя, незразумелыя для вучняў словы. Да ўжо разгледжаных намі вышэй прыёмаў можна далучыць яшчэ некалькі прыёмаў: падвядзенне слова да відавых ці родавых прымет. Напрыклад: Сабака, тыгр, воўк, леў, кот – гэта … ? (жывёлы).

Бусел, верабей, зязюля, дзяцел, ластаўка – гэта … ? (птушкі).

Дудка, жалейка, скрыпка, гуслі, свірэль – гэта …? (музычныя інструменты).

Дрэвы: … ? (бяроза, вольха, ліпа, клён, дуб).

Кветкі: … ? (астры, рамонкі, гладыёлусы, ружы, пралескі).

Жаночае адзенне: … ? (сукенка, сарафан, спадніца, панчохі, паліто).

Настаўнік можа даць заданне вучням стрэлкамі злучыць назвы звяроў і назвы птушак:

Важна, каб пасля тлумачэння незразумелага слова, яно ўвайшло ў актыўны слоўнік вучняў. На наступным уроку настаўнік запісвае сказы, прапусціўшы словы, якія тлумачыліся на папярэднім уроку. Вучні з кантэксту павінны зразумець, якое слова трэба ўставіць. Напрыклад: У фае драмтэатра адкрылася … (выстава) гродзенскіх мастакоў. Лепш горкая … (праўда), чым салодкая хлусня.  [4, с. 289]

Важнае месца  для папаўнення слоўнікавага запасу вучняў ДШ настаўнікі адводзяць практыкаванням, што патрабуюць наяўнасці тлумачальнага слоўніка, сярод якіх можна вылучыць:

1. Хто хутчэй знойдзе ў слоўніку значэнне слова…?
2. Назавіце адным словам: вырабы са скуры або з іншых матэрыялаў, прызначаныя для нашэння на нагах (абутак); хлебны выраб з рэдкага цеста, спечаны на патэльні (блін); шматкаляровая дугападобная палоса на небе, якая ўзнікае ад пераламлення сонечных праменняў у дажджавых кроплях (вясёлка).
3. Злучыце словы з яго значэннем.

а).    Касцюм             1.Рубашка з жакетам.

2.Камплект адзення, які складаецца з пінжака і штаноў.

3.Спадніца.

Гром                1.Моцны дождж.

2.Яркая маланка.

3.Грукат і трэск, якія суправаджаюць маланку ў час    навальніцы.

б).  Муляр                          музыкант, які іграе на гуслях.

Пляткар                       уладальнік млына або работнік у млыне.

Гусляр                         рабочы, які будуе што-н. з каменя або цэглы.

Млынар                       той, хто любіць пляткарыць.

4. Растлумачце лексічныя значэнні слоў і праверце іх па тлумачальным слоўніку.
5. Выпішыце са слоўніка 3-4 памяншальна-ласкальныя назвы жывёл (напр.: ваўчок, мядзведзік, зайчык).
6. Адзначце словы, лексічнае значэнне якіх указана няправільна (спіс слоў і іх значэнняў вучням прапаноўваецца):

а) кашнэ – ваза для маскіроўкі кветкавага гаршка;

б) мястэчка – вялікае паселішча з некаторымі прыметамі горада;

в) пустазелле – дзікарослыя расліны, якія заглушаюць пасевы культурных раслін;

г) леташні – які мае адносіны да лета; звязаны з летам, адбываецца летам;

д) цагельня – адна штука цэглы. [4, с. 290]

Такім чынам, метадычныя прыёмы тлумачэння незразумелых і малазразумелых слоў і выразаў спрыяюць ўзбагачэнню і актывізацыі слоўніка вучняў дапаможнай школы.

Спіс выкарыстанай літаратуры