Калі немагчыма змяніць сітуацыю, паспрабуй
змяніць свае адносіны да яе…
(Сыско І.Г.Шляхі да роднай мовы)
У апошні час ва ўстановах адукацыі выразна пазначыўся пераход на гуманістычныя спосабы навучання і выхавання дзяцей. Але ўсё ж у навучальным працэсе школы захоўваюцца супярэчнасці паміж франтальнымі формамі навучання і індывідуальнымі спосабамі навучальна-пазнавальнай дзейнасці кожнага вучня; неабходнасцю дыферэнцыяцыі адукацыі і аднастайнасцю ўтрымання тэхналогій навучання; пераважным тлумачальна-ілюстрацыйным спосабам выкладання і дзейнасным характарам вучэння. Адным з важных кірункаў рашэння названых праблем з’яўляюцца распрацоўка і ўкараненне новых педагагічных тэхналогій. Кожны педагог – творца тэхналогіі, нават калі мае справу з запазычаннямі. Стварэнне тэхналогіі немагчыма без творчасці. У наш час 70-80% усёй інфармацыі школьнік атрымлівае ўжо не ад настаўніка і не ў школе, а на вуліцы, ад бацькоў і падчас назірання за навакольным жыццём, са сродкаў масавай інфармацыі, а гэта патрабуе пераходу педагагічнага працэсу на якасна новы ўзровень. “Адзіны шлях да ведаў – гэта дзейнасць” [1, с. 11].
Новы падыход магчымы толькі ў школах з развіваючым навучаннем, з асобасна арыентаванымі педагагічнымі тэхналогіямі. Пры гэтым павінны адбыцца змены асобасных арыентацый настаўніка. Педагагічнае садзейнічанне, дапамога і падтрымка кожнаму вучню павінны стаць асноўнай функцыяй прафесійнага педагога.
Прыярытэтам навучання павінна стаць не засваенне вучнямі вызначанага аб’ёму ведаў, уменняў і навыкаў, а ўменне школьнікаў вучыцца самастойна, здабываць веды і ўменні і перапрацоўваць іх. Толькі так у школьніка можа з’явіцца сапраўдная цікавасць да пазнання. «Вучань, які вучыцца без жадання, гэта птушка без крыла» [1, с. 8].
Такім чынам, традыцыйныя метады педагогікі цяпер саступаюць месца інавацыйным метадам, паколькі сучасная адукацыя арыентуецца на асобасны характар навучання. Мэтай адукацыі сёння з’яўляецца стварэнне ўмоў для развіцця і самарэалізацыі кожнай асобы, фарміраванне пакалення, здольнага вучыцца на працягу жыцця.
Мэта інавацыйных тэхналогій – фарміраванне актыўнай, творчай асобы будучага спецыяліста, здольнага самастойна будаваць і карэктаваць сваю навучальна-пазнавальную дзейнасць. Сучасны працэс распрацоўкі і засваення інавацый прадугледжвае паэтапную дзейнасць педагогаў-наватараў.
«Галоўная задача школы ў тым, кааб дзеці ясна разумелі прачытанае і ўмелі правільна выказваць свае думкі» [2, с. 66].
У сучаснай пачатковай школе выкарыстоўваецца шэраг інавацыйных тэхналогій (тэхналогія групавой дзейнасці, інфармацыйна-камунікатыўныя тэхналогіі, гульнявая тэхналогія і інш.). У гэтым артыкуле разгледзім сутнасць тэхналогіі развіцця крытычнага мыслення і яе ролю ў навучанні і выхаванні малодшых школьнікаў.
Ключавым момантам, які вызначае аспекты любой адукацыйнай сістэмы, з’яўляецца адказ на пытанне: якога чалавека мы жадаем атрымаць пасля праходжання ім усіх адукацыйных прыступак?
Сёння заяўлены запыт на асобу, здольную быць адказнай у сітуацыі выбару і прыняцці рашэнняў, якая ўмее самастойна здабываць веды, гатовую да сталай перападрыхтоўкі.
Існуючы раней прынцып паведамлення навучэнцу ведаў неэфектыўны, бо ў сучасным свеце колькасць інфармацыі імкліва павялічваецца і да моманту заканчэння школы выпускніку прыйшлося б нанова пачынаць вучыцца. Таму ўменне самастойна асвойваць і выкарыстоўваць новую інфармацыю – ключавое ў сістэме ўменняў, якія фарміруюцца ў сучаснага школьніка. Навучэнец павінен валодаць некаторай сістэмай ведаў (цэласнай выявай свету), якая дазволіць выкарыстоўваць яе арыенціры як аснову для пошуку патрэбнай інфармацыі і рашэння творчых задач. Інфармацыя з’яўляецца адпраўным, а не канчатковым пунктам крытычнага мыслення. Веды ствараюць матывацыю, без якой чалавек не можа думаць крытычна. «Крытычнае мысленне не абавязкова павінна быць дасканала арыгінальным, мы можам прыняць ідэі ці погляды другога чалавека як свае асабістыя» [3, с 6]. Крытычнае мысленне пачынаецца з пастаноўкі пытанняў і разумення праблемы, якую трэба вырашыць. Крытычна думаючы чалавек знаходзіць уласнае рашэнне праблемы і падмацоўвае яго аргументамі. Ён таксама ўсведамляе, што магчымы іншыя рашэнні той жа праблемы, і імкнецца даказаць, што выбранае ім рашэнне найбольш лагічнае і рацыянальнае.
Пазнавальны працэс на любым этапе характарызуецца імкненнем навучэнца адказваць на пытанні, што ўзнікаюць з яго ўласных інтарэсаў і запатрабаванняў. Складанасць навучання крытычнаму мысленню заключаецца ў тым, каб дапамагчы навучэнцам разглядзець бясконцае мноства існуючых вакол нас праблем. Вучань павінен быць настроены на пазнанне большага, жаданне крытычна прааналізаваць і асэнсаваць новую інфармацыю. Практыка паказала, што навучэнцы, у якіх выпрацавана такая ўстаноўка, лёгка пераадольваюць цяжкасці ў навучанні: яны падыходзяць да пытання больш крытычна, спрабуюць выявіць прычынна-следчыя сувязі, імкнуцца больш пазнаць. Характэрнымі ўстойлівымі асаблівасцямі развітага крытычнага мыслення з’яўляюцца: уменне даць ацэнку, уласнае меркаванне і рэфлексія ўласных крытычных меркаванняў. «Думка чалавека непарыўна звязана са словам, у ім выяўляецца, з ім развіваецца, з ім жыве. Увесь разумовы працэс развіваецца ў словах, і нельга ўявіць сабе мысленне без слоў, без мовы” [4, с. 172].
Тэхналогія развіцця крытычнага мыслення дазваляе настаўніку ствараць умовы для варыятыўнасці і дыферэнцыяцыі навучання пры фарміраванні ў навучэнцаў умення творча перапрацоўваць інфармацыю. Навучанне дзеянням крытычнага мыслення прадугледжвае авалоданне ўменнямі ўжываць у спрэчках аргументы, глядзець на старыя ідэі з новага пункту гледжання, адрозніваць факты ад прапаноў, праводзіць размежаванне паміж абгрунтаваным ацэначным меркаваннем і абгрунтаванай адзнакай, выяўляць прычынна-следчыя сувязі і выяўляць у іх памылкі. Настаўнік перастае быць галоўнай крыніцай інфармацыі і ператварае навучанне ў сумесны і цікавы пошук.
У аснове тэхналогіі развіцця крытычнага мыслення ляжыць дыдактычная заканамернасць “выклік – асэнсаванне – рэфлексія”. Кожная фаза мае свае мэты і задачы, а таксама набор характэрных прыёмаў, накіраваных спачатку на актывізацыю даследчай, творчай дзейнасці, а затым на асэнсаванне і абагульненне набытых ведаў.
На стадыі выкліку адбываецца “выклік” таго, што навучэнец ведае пра дадзеную тэму. Вучань аналізуе ўласныя веды і вызначае іх узровень. Адбываецца актывізацыя навучэнца: вызначаецца асабістая мэта разгляду дадзенай тэмы, матывацыя навучэнца да новага.
Галоўная задача стадыі асэнсавання – падтрымаць актыўнасць і цікавасць, створаныя падчас стадыі выкліку. Навучэнцы свядома спалучаюць новае з ужо вядомым. На гэтай стадыі ажыццяўляецца крытычны і параўнальны аналіз і сінтэз,
На стадыі рэфлексіі веды выводзяцца на ўзровень разумення і ўжывання. Ідзе рэфлексія свайго працэсу навучання, ацэнка новых і старых ведаў. Перадача новай інфармацыі сваімі словамі дазваляе навучэнцам лепш “зразумець і прыняць” яе.
Тэхналогія развіцця крытычнага мыслення прадугледжвае выкарыстанне вызначанай сістэмы прыёмаў і метадаў працы, якая ўключае ў сябе як спосабы арганізацыі індывідуальнай дзейнасці, так і яе спалучэнне з парнай і групавой працай.
На стадыі выкліку можна выкарыстоўваць прыём “Ключавыя словы”. Ключавыя словы з тэксту расстаўляюцца ў вызначаным парадку. Па іх можна прыдумаць апавяданні, а затым на стадыі асэнсавання знайсці падцвярджэнне сваім здагадкам, пашыраючы вывучаны матэрыял.
Прыём “Дакладныя і недакладныя сцвярджэнні” або “Ці верыце вы, што…” таксама можа стаць пачаткам урока. Навучэнцы, выбіраючы “дакладныя сцвярджанні” з прапанаваных настаўнікам, апісваюць зададзеную тэму.
Напрыклад, “Ці верыце вы, што…”
- літары мы чытаем і пішам (так);
- усе літары абазначаюць гукі (не);
- у слове заўсёды аднолькавая колькасць літар і гукаў (не);
- колькасць складоў вызначаецца па колькасці галосных (так);
- ёсць літары, якія абазначаюць толькі мяккія зычныя (так);
Прыём “Выглядае, як…”, ” Гучыць, як…” накіраваны на “прысваенне” паняццяў, тэрмінаў. На стадыі выкліку навучэнцам прапаноўваецца запісаць у адпаведныя графы зрокавыя ці слыхавыя асацыяцыі, якія ўзнікаюць у сувязі з дадзеным словам ці паняццем, сінім колерам. Пасля знаёмства з асноўнай інфармацыяй – на стадыі рэфлексіі – можна запісаць новыя асацыяцыі іншым колерам і параўнаць іх.
Сінквейны сродак творчага самавыражэння мэтазгодна выкарыстоўваць для абагульнення славеснай інфармацыі. Яго можна ўжываць на розных этапах уроку: на стадыі выкліку – для кароткага абагульнення наяўных ведаў, на стадыі асэнсавання – для ўдумлівага асэнсавання новых, на стадыі рэфлексіі – для інтэграцыі новых і атрыманых ведаў.
Прыём “Разбяры слова па літарах” выкарыстоўваецца на стадыі рэфлексіі: навучэнцы падбіраюць да кожнай літары слова, паняцце, якія раскрываюць сутнасць аб’екта.
С – страх
Т – трывога
Р – расчараванне
Э - эмоцыі
С -сэрцабіенне
Прыём “Аўтобусныя прыпынкі“. У працэссе ўрока насупраць кожнага этапу/выкананага задання навучэнцы ставяць на палях значкі: “+” – зразумела, “-” – не зразумела, “?” – цяжкавата. Такі выгляд рэфлексіі дазваляе ўбачыць праблемы ва ўмове задання. Пасля ўроку настаўнік аналізуе пастаўленыя навучэнцамі значкі і вызначае шляхі карэкцыі.
Вядучая роля ў тэхналогіі развіцця крытычнага мыслення адводзіцца прыёмам, якія развіваюць уменне працаваць з пытаннямі: думка застаецца жывой толькі пры ўмовах, што адказы стымулююць далейшыя пытанні. Вядома, што ёсць пытанні, на якія можна даць адназначны адказ (“тонкія” пытанні), і тыя, на якія адказаць адназначна немагчыма (“тоўстыя” пытанні). Табліца “тонкіх” і “тоўстых” пытанняў можа быць выкарыстана на любой стадыі. На стадыі выкліку гэта будуць пытанні, на якія вучні жадалі б атрымаць адказы пры вывучэнні тэмы; на стадыі асэнсавання дадзены прыём служыць для актыўнай фіксацыі пытанняў у працэссе чытання, слухання; пры рэфлексіі – для дэманстрацыі разумення пройдзенага.
Прыём “Інсерт” дапамагае навучэнцам лепш асэнсаваць змест вывучаемага матэрыялу (інсерт – маркіроўка тэксту значкамі падчас яго чытання). Напрыклад, на ўроку матэматыкі навучэнцы падкрэсліваюць дадзеныя задачы зялёным алоўкам, а пытанне абводзяць чырвоным; пры аб’яднанні і замацаванні правіл па рускай і беларускай мовах выдзяляюць чырвоным колерам галоўныя словы. Гэты прыём працуе на стадыі асэнсавання. Актыўнае чытанне спрыяе развіццю ўмення класіфікаваць і вылучаць патрэбную інфармацыю.
Існуе мноства спосабаў графічнай арганізацыі матэрыялу (мадэлі, малюнкі, схемы і да т.п.), дзякуючы якім інфармацыя становіцца нагляднай, знаходзіць бачнае ўвасабленне. Самымі распаўсюджанымі з’яўляюцца табліцы. Параўнальныя табліцы не толькі дапамагаюць навучэнцам убачыць адметныя асаблівасці аб’ектаў, але і дазваляюць хутчэй і больш трывала запамінаць вывучаемы матэрыял. Складанне параўнальных табліц можна выкарыстоўваць як на стадыі выкліку, так і на стадыі асэнсавання. На стадыі выкліку мэтазгодна прапанаваць навучэнцам запоўніць яе алоўкам, каб падчас працы з тэкстам можна было ўнесці выпраўленні, якія выконваюцца ручкай. У выніку табліца дапамагае навучэнцам больш якасна падрыхтаваць хатняе заданне, бо з’яўляецца ўжо гатовай памяткай, зробленай на ўроку.
Займальна арганізаваць працу з навучальным матэрыялам дазваляе прыём “Пераблытаныя лагічныя ланцужкі”. Прачытаўшы тэкст, навучэнцы адзначаюць няправільна складзеныя ланцужкі і выпраўляюць іх.
Сутнасць прыёму “Кластар” заключаецца ў вылучэнні сэнсавых адзінак тэксту і іх графічным афармленні ў пэўным парадку – у выглядзе гронкі. Выкарыстоўваць дадзены прыём можна на стадыі выкліку, асэнсавання, рэфлексіі ці ў якасці стратэгіі ўрока ў цэлым. Кластары дазваляюць сістэматызаваць інфармацыю на стадыі выкліку да знаёмства з асноўнай крыніцай (тэкстам) у выглядзе пытанняў ці загалоўкаў сэнсавых блокаў, а таксама на стадыі асэнсавання і рэфлексіі падчас працы з навучальным матэрыялам. Выпраўленне няправільна складзеных кластараў мэтазгодна выкарыстоўваць на стадыі рэфлексіі.
«Уменне мысліць крытычна дапамагае скараціць колькасць учынкаў, аб якіх пасля давялося б шкадаваць, а значыць, павялічвае нашы шансы на поспех” [5, c. 156].
Выкарыстанне апісаных метадаў і прыёмаў дазваляе зрабіць навучанне цікавым і займальным, а таксама прыносіць вучням радасць ад спазнання новага, адчуванне ўласнага дачынення да адчыняемага свету ведаў. Дзякуючы крытычнаму мысленню вучэнне з руціннай “шкалярскай” працы ператвараецца ў мэтанакіраваную, змястоўную дзейнасць. Падчас яе вучні працуюць інтэлектуальна і прыходзяць да рашэння рэальных праблем.
Спіс літаратуры
1. Сыско, І.Г. Шляхі да роднай мовы: сучасныя падыходы да выкладання беларускай мовы ў пачатковых класах / І.Г.Сыско. – 2-е выд.– Мазыр: Содействие, 2008. – 72 с.
2. Буслаев, Ф.И. Преподавание отечественного языка: Учеб. пособие для пед. ин-тов по спец. «Рус. яз. и лит.» / Ф.И. Буслаев. – М.: Просвещение, 1992. – 511 с.
3. Короткевич, З.В. Развитие критического мышления учащихся начальных классов посредством чтения и письма / З.В. Короткевич, Е.В. Маскевич. –Мозырь: Содействие, 2009. – 131с.
4. Бунаков, Н.Ф. Избранные педагогические сочинения / Н.Ф. Бунаков. – М., 1973. – 243 с.
5. Заир-Бек, С.И. Развитие критического мышления на уроке / С.И. Заир-Бек, И.В. Муштавинская. – М., 2004. – 156 с.