Тэрмін каліграфія першапачаткова азначаў эстэтычна прыгожае пісьмо з рознымі элементамі. У аснове сучаснай метадычнай тэорыі каліграфіі разумеецца як уменне пісаць выразным, лёгкачытальным, устойлівым почыркам, які па меры выпрацоўкі хуткасці набывае індывідуальныя рысы. Каліграфічная якасць пісьма ( суразмернасць элементаў па вышыні, шырыні, нахілу ў напісанні літар) фармуецца пазней, калі засвоены ўсе літары.
Да графічных памылак адносяцца разнастайныя замены літар, якія адпавядаюць фанемам, падобным па акустычнай, артыкуляцыйнай характарыстыцы, ці змена формы, памеру, прасторавай арыентацыі і колькасць элементаў у літарным знаку[1, с.4].
Калі ж разглядаць спецыфіку пісьма як навучальнага прадмета ў пачатковай школе, то трэба казаць пра тры звёны гэтага працэсу:
- слыха-артыкуляцыйным;
- глядзельна-рухальным;
- рукарухальным.
Такім чынам пісьмо – гэта працэс узнаўлення літар і іх комплексаў на паперы з дапамогай вызначаных рухаў рукі.
У перыяд навучання дзяцей пісьму настаўнік павінен клапаціцца пра выпрацоўку элементарнага графічнага навыку як складанага моварукарухальнагадзеяння.
У метадычнай навуцы навучання пісьму і прынцыпы двух узроўняў: прынцыпы навучання першапачатковаму пісьму і прынцыпы адпрацоўкі тэхнікі пісьма.Прынцып стабільнага напісання пісьмовых літар абумоўлены заканамернасцямі руху рукі пры пісьме. Гэта ў першую чаргу кругавыя замкнёныя рухі рукі, накіраваныя ўнутр да пляча.Усе літары, якія маюць у сваім складзе авал, нахільную лінію з закругленнем, маюць адзін варыянт напісання – прыёмам ніжняга паўтору. Такі падыход дазваляе дзіцяці з самага пачатку выпрацоўваць аўтаматызаваны навык і хуткапіс.
Пры адпрацоўцы тэхнікі пісьма апора робіцца на новы лагічны прынцып групоўкі пісьмовых літар. Усе літары аб’яднанныя ў 8 груп па наяўнасці ў іх агульнага элемента. Групы гэтыя рухомыя, бо адна і тая ж літара можа адначасова ўваходзіць у розныя групы па наяўнасці ў ёй розных элементаў.Лагічны прынцып групоўкі пісьмовых літар дазваляе ў кароткі тэрмін пасля букварнага перыяду мэтанакіраванна і сістэматычна працягнуць фармаванне ў памяці вучняў дыферэнцыяваных глядзельна-рухальных выяў літар, а значыць, папярэдзіць у іх пісьме графічныя памылкі. Акрамя таго, арганізацыя аналітычнайпрацы на хвілінках чыстапісання развівае мысленне навучэнцаў.Статыстыка паказвае, што напачатку навучанні ў школе амаль 60% дзяцей выпрабоўваюць розныя цяжкасці, але больш 90% гэтых цяжкасцяў злучаны зпісьмом. І калі на гэтых, самых першых этапах навучання, выпусціць цяжкасціпісьма, не звярнуць на іх увагу ці абраць няслушную тактыку дапамогі, вынікі будуць дрэннымі.
Пісьмо – комплексны від навучальнай дзейнасці. Яно складаецца з цэлага шэрагу структурных кампанентаў, шматлікіх правіл і ўменняў, авалоданне якімі ўяўляе сабою складаны, працяглы, нялёгкі працэс для навучэнцаў пачатковай школы. Школьнік, навучаючысяпіьму, павінен авалодаць трыма асноўнымі групамі навыкаў, а менавіта:[2, с.24].
а) тэхнічнымі – правільна карыстацца пісьмовымі прыладамі, каардынаваць рухі рук, прытрымвацца гігіенічных правіл;
б) графічнымі – правільна пісаць літары, склады, словы, пісаць літары з патрэбным нахілам, вызначанай вышыні і шырыні, раўнамерна размяшчаць на рабочым радку, правільна злучаць іх;
в) арфаграфічнымі – правільна вызначаць гукавы і літарны склад слоў, каменціраваць іх напісанне.
Навучанне пісьму – гэта ў першую чаргу выпрацоўкаграфічнага навыку. Як і ўсякі навык, ён фармуецца ў выніку навучання ўменняў і на іх аснове выканання шэрагу практыкаванняў.
Асаблівасці графічнага навыку ў тым, што гэта, з аднаго боку, рухальны навык, г. з. такое дзеянне, якое абапіраецца на першы погляд толькі на мускульныя высілкі. З іншага жбоку, падчас лісты ажыццяўляецца пераклад асэнсаваных адзінак маўлення ў графічныя знакі (перакадзіроўка). Гэта надае пісьму характар свядомай дзейнасці. Гэты бок пісьма як спецыфічнай чалавечай дзейнасці і складае галоўнае ў навыку пісьма.
Свядомы характар пісьма складаецца ў наступным: па-першае, у правільным суаднясенні гука і літары, па-другое, у выкананні шэрагу правіл – графічных і арфаграфічных; нарэшце, у выкарыстанні пісьмовага навыку для перадачы ўласных думак, пачуццяў, намераў. Як бачны, трэцяе з’яўляецца найболей важным, бо складае адзіную мэтупісьма, тады як першае і другое – толькі дапаможныя задачы пішучага чалавека, толькі сродкі, а не мэты .
Такім чынам, чым хутчэй дзеці будуць у стане ўсвядоміць і ажыццявіць гэту мэту – перадачу на пісьме ўласных думак,- тым паспяховей, тым правільней будзе ў іх фармавацца навык пісьмовай гаворкі.Аднак у перыяд навучання грамаце дзеці пішуць яшчэ вельмі павольна, і перадача на пісьме ўласных думак, хоць бы і ў выглядзе ўсяго толькі аднаго слова, становіцца магчымай зусім не адразу, а толькі на трэцяй-чацвёртаму тыдню навучання грамаце. На другім месяцы дзеці могуць запісаць сказ з двух-трох слоў, узяты з іх уласных апавяданняў, а на трэцім месяцы – два ці нават тры невялікіх сказы.Для фармавання правільнага навыку пісьма вельмі важна, каб першае слова, якое напішуць вучні, было ўжо сваім уласным словам, якія выказваюць іх назіранні, іх пачуцці, іх жыццёвы вопыт. Навык пісьма цесна звязаны з навыкам чытання. Калі дзіця дрэнна чытае, яму цяжка авалодвацьпісьмом, таму што ўслед за навыкам складовага чытання фармуецца навык складовага пісьма: спісваючы ці падрыхтоўваючы да пісьма слова, складзенае на наборным палатне, дзеці запамінаюць і прайграваюць яго не па літарах, а па складах. Гэта важна і для чытання, і для будучых практыкаванняў у вылучэнні ненаціскных галосных і іх праверкі, г. з. для развіцця арфаграфічных навыкаў.
Вучні, якія чытаюць павольна падчас пісьма, занадта шмат высілкаў марнуюць на чытанне таго, што пішуць, і гэта адмоўна адбіваецца на выніках пісьма. Пры добрым чытанні пішучае дзіця ўсюўвагу засяроджвае на працэсахпісьма, і навык пісьма фармуецца паспяховей.У фармаванні графічнага навыку могуць быць вылучаны наступныя этапы: а) заштрыхоўка контураў, абводка трафарэтаў і іншыя практыкаванні, накіраваныя на выпрацоўку ўмення выконваць і трымаць пісьмовую ручку, весці прамую лінію і закругляць яе, сувымяраць даўжыню лініі і г. д.; б) пісьмо элементаў літар: палачкі кароткай і доўгай,закругленне ўнізе, уверсе; в) пісьмо асобных літар – малых і вялікіх – без злучэння з іншымі літарамі; г) пісьмо спалучэнняў літар, складоў, пісьмо цэлых слоў, з мэтай выпрацоўкі навыку злучэння літар.
Канчатковая мэта фармавання рухальнага боку графічнага навыку складаецца ў выпрацоўцы плаўных і хуткіх, рытмічных вагальных рухаў пэндзля рукі, на якія накладваюцца дадатковыямікрарухі, у адпаведнасці з кожнай асобнай літарай. Але ў перыяд навучання грамаце настаўнік не можа яшчэ ставіць перад навучэнцамі такой задачы. Перш чым пісаць літару, вучань ўяўляе сабе, як ён яе напіша, а нярэдка робіць патрэбныя рухі рукой без паперы – “абводзіць” літару ў паветры. Вучань капіруе ўзоры літар, аналізуе іх склад. Настаўніца садзіцца побач з вучнем, берэт яго руку ў сваю і піша літару (ці літары) яго рукой, перадаючы, такім чынам, яму сваё ўменне.
Рухальны навык пісьма (як, зрэшты, і арфаграфічны навык), у адрозненне ад навыку чытання, за чатыры гады пачатковага навучання не можа быць сфармаваны; для гэтага патрабуецца 7-9 гадоў навучання. Беглым, хуткапісным, з устояным почыркам, арфаграфічна граматным пісьмом школьнікі авалодваюць толькі да канца васьмігадовай школы[3, с.32].
У перыяд навучання грамаце дзіця затрачвае на тэхнічны бок пісьма велізарныя фізічныя высілкі, а непазбежныя на гэтым этапе няўдачы перажываюцца школьнікам вельмі востра.Да канца букврнагаперыяду навучэнцы паспяваюць на працягу ўроку запісаць да 20 слоў, прыблізна да 100-120 знакаў ці пісьмовых літар (калі ўлічыць, што непасрэдна пісьмо на ўроку займае прымерна 2/3, 30 мінут, то хуткасць пісьма складае прыкладна да чатырох літар у хвіліну).
Пералічым найболей тыповыя памылкі ў напісанні літар:
- Парушэнне нахілу ў 65°. Як правіла, парушэнне нахілу прыводзіць да непаралельнасці элементаў літар і нават элементаў адной літары і часта суправаджаецца скрыўленнем элементаў.Парушэнні паралельнасці нярэдка прыводзяць да скажэння іншых элементаў, напрыклад, пятлі ў літар у і д. Гэта група памылак выпраўляецца з дапамогай адмысловых практыкаванняў на выпрацоўку правільнага нахілу, з апорай на дадатковае разлінейванне сшытка.
- Памылкі, злучаныя з парушэннем прапорцый: вертыкальных – неаднолькавая вышыня літар ці іх частак;гарызантальных – неаднолькавая шырыня літар і іх элементаў; прапорцый паміж часткамі літар (павялічаныя ці паменшаныя элементы літар).
Скажэнне авалаў, паўавалаў і іншых элементаў, якія змяшчаюць закругленні, выгнутыя лініі. Да ліку гэтых памылак ставяцца скажэнні, злучаныя з няўменнем весці правільную крывую лінію (лінія як бы складаецца з незлічоных дробных зігзагаў – ламаная лінія), а таксама памылкі, злучаныя з незахаваннем прапорцый. Пропуск элементаў асобных літар ці замена элементаў літар: замест м – л, замест д – а.Для паспяховага пераадолення памылак пісьма вельмі важна разабрацца ў іх прычынах у кожным асобным выпадку, абраць для выпраўлення памылкі адпаведны прыём. У дадзенай класіфікацыі графічных памылак улічана гэта задача: памылкі групуюцца па якіх-небцудзь прычынах. Пераадоленне памылак першай групы патрабуе адпрацоўкі прамых паралельных ліній з патрэбным нахілам да радка ў 65°. Выпраўленне памылак другой групы патрабуе развіцця вакамера, без чаго немагчыма выкананне прапорцый. Трэцяя група памылак патрабуе працы над крывымі лініямі, над выгінамі і закругленнямі, над плаўнасцю руху рукі. Нарэшце, памылкі чацвёртай групы злучаны з парушэннямі ўвагі.
Вядома, могуць быць і іншыя прычыны памылак, агульныя для ўсіх іх тыпаў, напрыклад: недастатковая каардынацыярухаў рукі дзіцяці, няправільнае становішча цела пры пісьме, дрэнная асветленасць ці дрэнны зрок, механічныя перашкоды і т. д. Не варта забываць і пра такія памылкіпісьма, якія нельга вызначыць як графічныя: незахаванне радка, перапісванне праз лінію палёў, непрапарцыйна вялікія (ці маленькія) інтэрвалы паміж словамі, недапісваннерадка і інш. Частыя памылкі ў злучэннях літар.Настаўніку неабходна добра ведаць, якія менавіта памылкі можа дапусціць вучань пры напісанні пэўнай літары, і адразу пры навучанні яе пісьму папярэджваць магчымыя памылкі. З пераходам на стадыю звязнага пісьма, з павелічэннем аб’ёму пісьмовых прац, тэмпу працы лік падобных памылак значна ўзрастае. Змешванні літар па кінетычным падабенстве могуць пацягнуць за сабой зніжэнне якасці не толькіпісьма, але і чытанні друкаваных тэкстаў, бо ў дзяцей размываюцца яшчэ несфарміраванныя сувязі паміж гукам і літарай.
Такім чынам, фарміраванне графічнага навыку пісьма – працэс складаны, мэтанакіраваны.
Спіс літаратуры
- Жалтоўская, Л.Я. Фарміраванне каліграфічнага навыка ўмалодшых школьнікаў / Л.Я.Жалтоўская, А.Н.Сакалова. – М.: Прасвясчэнне, 1997.
- Безрукіх, М.М. Як пісаць літары / М.М.Безрукіх, Т.Е.Хахлова. – М.: 2003.
- Гарэцкі, В.Г. Метадычнае рэкамендацыі па навучунню грамаце і пісьму / В.Г.Гарэцкі, В.А.Кірушкін, Н.А.Федосава. – М.: Прасвясчэнне, 2003.