Радзевіч Л.А. ТЭАРЭТЫЧНЫ АСПЕКТ ФАРМІРАВАННЯ ЗВЯЗНАГА МАНАЛАГІЧНАГА МАЎЛЕННЯ ДАШКОЛЬНІКАЎ

Важнейшым, як бы завяршальным звяном у цэласнай сістэме навучання дашкольнікаў роднай мове з’яўляецца развіццё прадуктыўнага маўлення.

Тэрмін “звязнае маўленне” ў сучаснай навуцы ўжываецца ў некалькіх значэннях:

1) працэс, дзейнасць таго, хто размаўляе;

2) прадукт, вынік гэтай дзейнасці, тэкст, выказванне;

3) назва часткі працы па развіцці маўлення (Б.А. Глухаў, Т.А. Ладыжанская, М.Р. Ільвоў, А.Н. Шчукін);

4) адрэзак маўлення, які валодае значнай працягласцю і які дзеліцца на адносна закончаныя і самастойныя часткі.

Тэарэтычнай асновай разгляду звязнага маўлення як прадукта з’яўляецца такая вобласць мовазнаўства, як лінгвістыка тэксту, якая вывучае яго змястоўныя і структурныя бакі (І.Р. Гальперын, С.І. Гіндзін, Т.А. Золатава, Л.М. Лосева, Г.Я. Салганік і інш.).

Па сучасных уяўленнях, хутчэй тэкст, а не сказ з’яўляецца рэальнай адзінкай маўленчых зносін; на ўзроўні тэксту рэалізуецца задума выказвання, адбываецца ўзаемадзеянне мовы і мыслення.

Тэксты могуць быць дыялагічнага і маналагічнага характару.

Па вызначэнні Л.П. Якубінскага, для дыялогу “будуць характэрны: параўнальна хуткі абмен маўленнем, калі кожны кампанент абмену з’яўляецца рэплікай і адна рэпліка ў вышэйшай ступені абумоўлена іншай, абмен адбываецца па-за якім-небудзь папярэднім абдумваннем; кампаненты не маюць адмысловай зададзенасці; у пабудове рэплік няма ніякай наўмыснай звязанасці, і яны ў вышэйшай ступені кароткія” [1, с. 48].Дыялагічнае маўленне па сваіх характарыстыках больш элементарнае, чым іншыя віды маўлення.

На аснове аналізу лінгвістычных даследаванняў І.Р. Гальперын вылучае наступныя катэгарыяльныя прыкметы тэксту: 1) наяўнасць загалоўка, завершанасць, тэматычнае адзінства; 2) мэтанакіраванасць, інтэграцыя, падначаленне кожнага кампанента тэксту яго агульнай думцы; 3) структурная арганізацыя тэксту, сувязь паміж яго часткамі і сказамі; 4) апрацаванасць тэксту з пункту гледжання стылістычных нормаў.

Разглядаюцца наступныя тэкставыя катэгорыі: інфарматыўнасць, завершанасць, цэласнасць, звязнасць, рэтраспекцыя, паслядоўнасць (І.Р. Гальперын, Н.І. Іпалітава, А.А. Лявонцьеў, Л.М. Лосева і інш.).

Найважнейшымі тэкставымі катэгорыямі з’яўляюцца сэнсавая цэласнасць і звязнасць.

Тэкст ствараецца, каб не проста выказаць думку, як гэта робіцца ў сказе, а развіць гэту думку (задуму). Развіццё думкі патрабуе змены сінтаксічных канструкцый. Сутнасць гэтай з’явы складаецца ў тым, што кожны наступны сказ абапіраецца на папярэдні, развіваючы выказванне ад вядомага («дадзенага») да невядомага («новага»), з прычыны чаго ўтвараецца ланцужок сказаў, які мае пачатак і канец, што вызначае межы тэксту.

Прыкмета цэласнаці як фундаментальная ўласцівасць тэксту разглядаецца А.А. Лявонцьевым. Ён лічыць, што ў адрозненне ад звязнасці, якая рэалізуецца на асобных участках тэксту, цэласнасць – гэта ўласцівасць тэксту ў цэлым. Цэласнасць ёсць “характарыстыка тэксту як сэнсавага адзінства, як адзінай структуры, і вызначаецца на ўсім тэксце. Яна не суадносная непасрэдна з лінгвістычнымі катэгорыямі і адзінкамі і мае псіхалагічную прыроду” [2, с. 54].

Важнымі паняццямі, якія характарызуюць сэнсавую цэласнасць тэксту, з’яўляюцца паняцці “тэма” і “змест” выказвання, “асноўная думка”. Тэма ёсць прадмет маўлення, які распадаецца ў тэксце на мікратэмы, што лічацца мінімальнымі адзінкамі маўленчага сэнсу. Змест выказвання прадугледжвае наяўнасць у ім задумы аўтара (паведамленне пра факты, з’явы) і змястоўнай інтэрпрэтацыі (індывідуальнага аўтарскага разумення).

Тэкст з’яўляецца цэласным пры падначаленні адбору яго зместу задачы перадаць асноўную думку.

Паказчыкам цэласнасці служыць таксама загаловак, які пазначае тэму, ці асноўную думку тэксту, ці магчымасць яго падбору. Стварэнне суцэльнага тэксту дзіцем патрабуе вызначанага ўзроўню сфарміраванасці ўменняў арыентавацца на тэму ці загаловак пры пабудове выказвання, адбіраць змест ў адпаведнасці з мэтай і асноўнай думкай.

У навучанні дашкольнікаў неабходна ўлічваць абедзве паказаныя характарыстыкі тэксту, гэта значыць не толькі структурную, але і сэнсавую яго арганізацыю.

В.А. Бухбіндэр і Е.Д. Разанаў, адзначаючы, што неад’емнай прыкметай тэксту з’яўляецца яго звязнасць, разумеюць звязнасць тэксту як вынік узаемадзеяння некалькіх фактараў. Гэта, галоўным чынам, логіка выкладу, якая адлюстроўвае суаднесенасць з’яў рэчаіснасці і дынаміку іх развіцця; гэта, далей, адмысловая арганізацыя моўных сродкаў – фанетычных, лексіка-семантычных і граматычных, з улікам таксама іх функцыянальна-стылістычнай нагрузкі; гэта камунікатыўная скіраванасць – адпаведнасць матывам, мэтам і ўмовам, што прывялі да ўзнікнення дадзенага тэксту; гэта кампазіцыйная структура – паслядоўнасць і суразмернасць частак, якія спрыяюць выяўленню зместу, і, нарэшце, сам змест тэксту, яго сэнс.

Усе згаданыя фактары, гарманічна спалучаючыся ў адзіным цэлым, забяспечваюць звязнасць тэксту.

У дзіцячым маўленні часцей сустракаюцца тэксты невялікага аб’ёму, таму для методыкі развіцця маўлення вялікае значэнне маюць лінгвістычныя даследаванні звязнасці ў сярэдзіне мінімальнага адрэзка вялікага тэксту.

Любы правільна арганізаваны тэкст уяўляе сабою сэнсавае і структурнае адзінства, часткі якога цесна ўзаемазвязаны як семантычна, так і сінтаксічна.

Лінгвісты выявілі, што аснову звязнасці ў складаным сінтаксічным цэлым складае камунікатыўная пераемнасць сказаў. У тэме сказа паўтараецца частка інфармацыі папярэдняга сказа, у рэме ўтрымоўваецца новая інфармацыя, якая развівае, узбагачае сэнс выказвання, рухае сэнс наперад.

Каб забяспечыць звязнасць пры пабудове тэксту, трэба размясціць сказы ў паслядоўнасці, якая адлюстроўвае логіку развіцця думкі.

Мысленню чалавека ўласціва ўспрымаць акружаючае. Мова рэагуе на гэта і замацоўвае бачанае ў вызначаныя структуры, тыпы маналагічных выказванняў.

Дадзім кароткую характарыстыку асноўных тыпаў маналагічных выказванняў.

Апісанне – гэта ўзор маналагічнага паведамлення ў выглядзе пераліку адначасовых ці сталых прыкмет прадмета. Пры апісанні аб’ект маўлення раскрываецца, г.зн. удакладняюцца форма, склад, структура, уласцівасці, прызначэнне (аб’екта). Прызначэнне апісання – захаваць нейкі момант рэчаіснасці, даць вобраз прадмета, а не проста назваць яго.

Апісанне статычна, у ім сцвярджаецца наяўнасць ці адсутнасць якіх-небудзь прыкмет прадмета. У апісанні ўжываюцца моўныя катэгорыі, якія раскрываюць прыкметы фактаў, з’яў, прадметаў: імянныя канструкцыі, формы цяперашняга часу дзеясловаў, словы з якасным і прасторавым значэннем.

Разважанне – гэта мадэль маналагічнага паведамлення з абагульненым прычынна-следчым значэннем, якія абапіраюцца на поўную ці скарочаную выснову. Разважанне вядзецца з мэтай дасягнення высновы.

Апавяданне – гэта пэўны тып маўлення са значэннем паведамлення пра дзеянні ці станы прадметаў, якія развіваюцца. Асновай апавядання з’яўляецца сюжэт, разгорнуты ў часе, на першы план высоўваецца парадак праходжання дзеянняў. Пры дапамозе апавядання перадаецца развіццё дзеяння ці стан прадмета.

Такім чынам, усе даследчыкі імкнуцца вызначыць месца тэксту ў сістэме мовы ці маўлення, вылучыць уласна тэкставыя катэгорыі, уласцівыя толькі гэтай адзінцы.

Лінгвістычныя даследаванні паказваюць, што пабудова суцэльнага і звязнага тэксту патрабуе ад дзіцяці авалодання моўных уменняў: 1) будаваць выказванне ў адпаведнасці з тэмай і асноўнай думкай; 2) карыстацца рознымі функцыянальна-сэнсавымі тыпамі маўлення ў залежнасці ад мэты і ўмоў камунікацыі; 3) выконваць структуру вызначанага тыпу тэксту, якая дазваляе дасягнуць пастаўленай мэты; 4) злучаць сказы і часткі выказвання з дапамогай розных тыпаў сувязі і разнастайных сродкаў; 5) адбіраць адэкватныя лексічныя і граматычныя сродкі.

Такiм чынам, мажлiва зрабiць наступныя вывады: звязнае маўленне – гэта такая гаворка, якая адлюстроўвае ўсе істотныя бакi свайго прадметнага зместу. Пад звязным маўленнем разумеюць сэнсавае разгорнутае выказванне (шэраг лагічна спалучаных сказаў), якая забяспечвае зносіны і паразуменне. Асноўная функцыя нарматыўнай мовы – камунікатыўная. Яна ажыццяўляецца ў дзвюх асноўных формах – дыялогу і маналогу. Кожная з гэтых формаў мае свае асаблівасці, якія вызначаюць характар методыкі іх фарміравання. Развіццё абедзвюх формаў звязнага маўлення iграе вядучую ролю ў працэсе маўленчага развіцця дзіцяці і займае цэнтральнае месца ў агульнай сістэме работы па развіцці маўлення ў дзіцячым садзе. Навучанне звязнаму маўленню можна разглядаць і як мэту, і як сродак практычнага авалодання мовай.

Праблема развіцця звязнага маўлення дзяцей дашкольнага ўзросту мела вялікае значэнне ў працах айчынных і замежных педагогаў.

У старэйшым дашкольным узросце дзеці здольныя актыўна ўдзельнічаць у гутарцы, дастаткова поўна і дакладна адказваць на пытанні, дапаўняць і папраўляць адказы іншых, даваць адпаведныя рэплікі, фармуляваць пытанні. Характар дыялогу дзяцей залежыць ад складанасці задач, што вырашаюцца ў сумеснай дзейнасці.

Звязнае маўленне ў сваёй натуральнай форме цяжка паддаецца аб’ектыўнаму аналізу, бо залежыць ад умоў зносін, ад адносін паміж удзельнікамі зносін.

У педагагічнай практыцы мэтазгодна выкарыстоўваць ўлікова-праверачныя заняткі, на якіх ставяцца розныя дыягнастычныя задачы з мэтай высвятлення таго, як дзеці засвоілі праграму навучання звязнаму маўленню.

Для больш дакладнай і глыбокай характарыстыкі ўзроўню развіцця звязнага маўлення і выяўлення зрухаў, якія адбыліся пад уплывам навучання, можна карыстацца методыкай аналізу і ацэнкі дзіцячых тэкстаў, распрацаваных ў педагагічных даследаваннях.

Такім чынам, задачы развіцця звязнага маўлення дашкольнікаў вынікаюць з яго асаблівасцей. Неабходна навучыць дзяцей выбіраць змест, які павінен быць перададзены ў маўленні, найбольш дакладныя словы для выказвання думкі, будаваць сказы розных тыпаў. Не менш важна правільна выкарыстоўваць неабходныя для звязнага маўлення моўныя сродокі: інтанацыю, лагічны націск, розныя віды сувязі сказаў і структурных частак тэксту паміж сабой. Істотнай характарыстыкай як дыялагічнага, так і маналагічнага выказвання з’яўляецца яго выразнасць.