Правільнае фарміраванне слоўніка дашкольнікаў служыць сродкам паўнавартасных зносін і развіцця асобы. Лексіка як найважнейшая частка моўнай сістэмы мае агульнаадукацыйнае і практычнае значэнне. Багацце сфармаванага слоўніка дашкольнікаў ёсць прыкмета высокага развіцця гаворкі. Пры парушэннях, у працэсе фарміравання слоўніка дашкольнікаў, лексічнага запасу гаворцы дзяцей нельга лічыць досыць развітай. Карэкцыя маўленчых парушэнняў наогул і ў прыватнасці ўзбагачэнне слоўнікавага запасу з’яўляюцца неабходным умовай для развіцця камунікатыўных уменняў дзяцей.Вядома, што найбольш спрыяльным для развіцця ўсіх бакоў гаворкі і для карэкцыі парушэнняў з’яўляецца дашкольны ўзрост. Цяжкасці, якія маюць дзеці з недаразвітай мовай пры засваенні праграмы дзіцячага саду, абумоўлены недастатковым узроўнем развіцця мовы, якая шмат у чым вызначаецца аб’ёмам і якасцю фарміравання слоўніка дашкольнікаў. Фарміраванне лексічнага запасу мае вялікае значэнне для развіцця пазнавальнай дзейнасці дзіцяці, так як слова, яго значэнне з’яўляецца сродкам не толькі гаворкі, але і мыслення. Адной з найважнейшых перадумоў авалодання чытаннем, пісьмом з’яўляецца дастатковы ўзровень сфарміраванасці лексічнай сістэмы мовы: пэўны аб’ём слоўніка, дакладнасць разумення і ўжывання слоў, сфарміраванасць структуры значэння слова.
У дашкольным узросце дзіця павінна авалодаць такім слоўнікам, які дазволіў бы яму мець зносіны з аднагодкамі і дарослымі, паспяхова навучацца ў школе, разумець літаратуру, тэлевізійныя і радыёперадачы і г.д. Таму развіццё слоўніка ў дзяцей адна з найважнейшых задач развіцця гаворкі.
Развіццё слоўніка разумеецца як працяглы працэс авалодання слоўнікавым запасам, назапашаным народам у працэсе яго гісторыі.
Можна вылучыць колькасную і якасную бакі гэтага працэсу. Перш за ўсё, кідаюцца ў вочы колькасныя змены ў слоўніку дзіцяці. Так, у 1 год малы актыўна валодае 10-12 словамі, а да 6 гадоў яго актыўны слоўнік павялічваецца да 3-3,5 тысяч.
Гаворачы аб якаснай характарыстыцы слоўніка, варта мець на ўвазе паступовае авалоданне дзецьмі сацыяльна замацаваным веданнем слоў, якія адлюстроўваюць вынік пазнання. Гэты вынік пазнання замацоўваецца ў слове, дзякуючы чаму ўсведамляецца чалавекам і перадаецца ў працэсе зносін іншым людзям.
Слова – асноўная лексічная адзінка, якая выказвае паняцце. У кожным слове можна вылучыць яго значэнне або сэнс, гукавы склад (гукавое афармленне), марфалагічную структуру. Усе гэтыя тры характарыстыкі слова трэба ўлічваць пры развіцці слоўніка ў дзяцей дашкольнага ўзросту .
Працэс засваення дзецьмі значэнняў слоў, іх семантыкі быў вывучаны Л.С. Выгоцкім, які ўстанавіў, што дзіця па меры свайго развіцця пераходзіць ад выпадковых, неістотных прыкмет да істотных. Са змяненнем ўзросту змяняюцца паўната і правільнасць адлюстравання ім у сваёй мове фактаў, прыкмет або сувязяў, якія існуюць у рэчаіснасці.
Асаблівасці развіцця мыслення шмат у чым вызначаюць асаблівасці дзіцячага слоўніка. Наглядна-дзейнае і наглядна-вобразнае мысленне дашкольнікаў дае магчымасць тлумачыць словы, якія абазначаюць назвы прадметаў, з’яў, якасцяў, уласцівасцяў, адносін. З’яўленне славесна-лагічнага мыслення выклікае засваенне дзецьмі слоў , якія абазначаюць абстрактныя паняцці.
Іншай асаблівасцю з’яўляецца паступовае авалоданне значэннем, сэнсавым зместам слова.Так як паняційнае мысленне ў дзіцяці-дашкольніка яшчэ не склалася, то і сэнс слова, якім ён авалодвае, не можа быць на пэўным узроставым этапе паняційным. Спачатку дзіця адносіць слова толькі да пэўнага прадмета або з’явы. Такое слова не мае абагульняючага характару, яно толькі сігналізуе дзіцяці аб канкрэтным прадмеце, з’яве ці выклікае іх вобразы.
Па меры таго як дашкольнік асвойвае навакольную рэчаіснасць – прадметы, з’явы (асаблівасці, ўласцівасці, якасці), ён пачынае іх абагульняць па тых ці іншых прыкметах.
Часта абагульненні робяцца па прыкметах неістотных, але эмацыйна значных для дзіцяці. У гэтым выпадку слова абазначае абагульненне, але яго змест часта разыходзіцца з сацыяльна замацаваных, з’яўляючыся альбо празмерна вузкім, альбо празмерна шырокім. Так, гароднінай дзеці старэйшага дашкольнага ўзросту часта лічаць толькі моркву, цыбулю, буракі, не ўключаючы сюды, напрыклад, капусту, агурок, памідор. У іншым выпадку, пашыраючы значэнне слова, дзеці ўключаюць у паняцце «гародніна» некаторыя віды садавіны, грыбы, матывуючы гэта тым, што «ўсё гэта расце» ці «усё гэта ядуць». І толькі паступова, па меры развіцця мыслення, яны авалодваюць аб’ектыўным паняційным зместам слова. Такім чынам, значэнне слова на працягу дашкольнага дзяцінства змяняецца па меры развіцця пазнавальных магчымасцяў дзіцяці.
Яшчэ адна асаблівасць слоўніка старэйшага дашкольніка — гэта значна меншы яго аб’ём у параўнанні са слоўнікам дарослага, так як вопыт пазнання дзіцяці і, такім чынам, аб’ём назапашаных звестак пра навакольны свет значна саступае аб’ёму ведаў дарослага чалавека. Гэтыя асаблівасці ў развіцці слоўніка дазваляюць вызначыць задачы слоўнікавай працы з дзецьмі старэйшага дашкольнага ўзросту.
Па-першае, ўзбагачэнне слоўніка новымі словамі, засваенне дзецьмі раней невядомых слоў, а таксама новых значэнняў шэрагу слоў, ужо наяўных у іх лексіконе. Узбагачэнне слоўніка адбываецца, у першую чаргу, за кошт агульнаўжывальнай лексікі (назвы прадметаў, прыкмет і якасцяў, дзеянняў, працэсаў і інш.). Па-другое, замацаванне і ўдакладненне слоўніка – гэтая задача абумоўлена тым, што ў дзяцей слова не заўсёды звязана з уяўленнем аб прадмеце. Яны часта не ведаюць дакладнага наймення прадметау. Таму сюды ўваходзяць паглыбленне разумення ўжо вядомых слоў, напаўненне іх канкрэтным зместам, на аснове дакладнага суаднясення з аб’ектамі рэальнага свету, далейшага авалодання абагульненнем, якое ў іх выказана, развіццё ўмення карыстацца агульнаўжывальнымі словамі. У шматлікім паўтарэнні і замацаванні маюць патрэбу словы, якія абазначаюць колер, матэрыял, прасторавыя і часавыя паняцці. Неабходна звяртаць увагу дзяцей на мнагазначныя словы. Гэта цікавая з’ява, калі адно і тое ж слова пазначае розныя прадметы, прыцягвае ўвагу дзяцей, выклікае цікавасць.
Па-трэцяе, актывізацыя слоўніка. К. Д. Ушынскі так пісаў аб гэтай задачы: «… Выклік слоў і формаў мовы з дзіцячай памяці вельмі карысны: у дзяцей запас слоў і формаў роднай мовы звычайна немалы, але яны не ўмеюць карыстацца гэтым запасам, і вось гэты навык знаходзіць хутка і дакладна ў памяці патрэбнае слова і патрэбную форму ёсць адно з найважнейшых умоў развіцця дару слова «.
Адрозніваецца актыўны і пасіўны слоўнік, які вызначае магчымасці не толькі разумення, але і самастойнага выкарыстання ў мове агульнаўжывальных і спецыфічных слоў.
Актыўны слоўнік – гэта словы, якія не толькі разумее,чалавек але і ўжывае (больш ці менш часта). Актыўны слоўнік шмат у чым вызначае багацце і культуру гаворкі. У актыўны слоўнік дзіцяці ўваходзіць агульнаўжывальная лексіка, але ў асобных выпадках — шэраг спецыфічных слоў, паўсядзённае ўжыванне якіх тлумачыцца ўмовамі яго жыцця. Напрыклад, дзеці, якія жывуць у ваенным гарадку, выкарыстоўваюць словы ваеннай тэрміналогіі: палігон, пляц, старшына, капітан, агляд і інш. Дзеці лесасплыўнага пункта – затока, рубка, тапляк . Значыць, вызначаючы змест работы па развіцці актыўнага слоўніка дашкольнікаў, педагог павінен улічваць патрэбы маўленчай практыкі дзяцей, умовы іх маўленчага асяроддзя. Трэба таксама пастаянна памятаць асноўную мэту навучання роднай мовы: зрабіць для дзіцяці мову сродкам зносін.
Пасіўны слоўнік – гэта словы, якія чалавек разумее, але сам не ўжывае. Пасіўны слоўнік значна большы,чым актыўны, сюды адносяцца словы, пра значэнне якіх чалавек здагадваецца па кантэксце, якія ўсплываюць у свядомасці толькі тады, калі іх чуюць
У працы з дзецьмі важна, каб новае слова ўвайшло ў актыўны слоўнік. Гэта адбываецца толькі ў тым выпадку, калі яно будзе замацавана і прайграна імі ў гаворцы. Дзіця павінна не толькі чуць гаворку дарослага, але і прайграваць яе шмат разоў, так як пры ўспрыманні ўдзельнічае, у асноўным, толькі слыхавы аналізатар, а ў размовах – яшчэ і мускульна-рухальны і кінестэтычны аналізатары.
Новае слова павінна ўвайсці ў слоўнік у спалучэнні з іншымі словамі, каб дзеці прывыклі ўжываць іх у патрэбных выпадках. Напрыклад, дзеці свабодна гавораць строфы К. Чукоўскага: «Няхай жыве мыла духмянае!» Але рэдкае дзіця, нюхаючы ружу, скажа: «Якая духмяная кветка» або, чапаючы пушыстую шапачку: «Якая шапачка!» У першым выпадку ён скажа, што кветка добра пахне, у другім — што шапачка мяккая. Варта звяртаць увагу на ўдакладненне значэння слоў на аснове супрацьпастаўлення антонімаў і супастаўлення слоў, блізкіх па значэнні, а таксама на засваенне адценняў значэнняў слоў, на развіццё гнуткасці слоўніка, на ўжыванне слоў унармаванай мовы, у маўленчай практыцы.
Пра ўзбагачэнне, замацаванне і актывізацыю слоўніка як галоўныя задачы слоўнікавай працы, М.М. Каніна пісала: «Кіраўніцтва развіццём дзіцячага слоўніка пачынаецца не з навучання дзяцей новым словам і абаротам мовы, а з актывізацыі наяўнага ў іх слоўнікавага запасу, з прыцягненнем сістэматызацыі вопыту дзяцей». Карцінку яна разглядала як сродак, здольны выклікаць у дзіцяці цікавасць да слова, які з’яўляецца неабходнай умовай развіцця звязнай гаворкі; затым можна падводзіць дзіця да актыўнага выкарыстання слоўнікавага запасу і без наглядных сродкаў .
Літаратура
1. Развитие речи детей дошкольного возраста: Пособие для воспитателя дет. сада. / Под ред. Ф.А. Сохина . — 2-е изд., испр. — М.: Просвещение, 1979. – 223 с.