Турок А.Ч. ФАРМІРАВАННЕ АРФАГРАФІЧНАГА САМАКАНТРОЛЮ Ў МАЛОДШЫХ ШКОЛЬНІКАЎ НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

У малодшым школьным узросце важным з’яўляецца фарміраванне такога кампанента вучэбнай дзейнасці, як самакантроль. Самакантроль – гэта здольнасць зірнуць на свае дзеянні і іх вынік. Арфаграфічны самакантроль – гэта ўменне кантраляваць ход арфаграфічнага дзеяння, гэта значыць правільнасць прытрымлівання алгарытма рашэння задачы пісьма, і ацэньваць атрыманы вынік – выбраную літару з пункту гледжання адпаведнасці або неадпаведнасці нормам арфаграфіі.

У апошнія гады праблема самакантролю усё больш становіцца прадметам псіхалагічных і педагагічных даследаванняў. Гэта абумоўлена тым, што самакантроль – адзін з найважнейшых фактараў, якія забяспечваюць самастойную дзейнасць вучняў. Яго прызначэнне заключаецца ў своечасовым папярэджанні або выяўленні ўжо дасканалых памылак. Фарміраванне вучэбнай дзейнасці рацыянальней за ўсё пачынаць з фарміравання самастойнага кантролю. Між тым праверка паказвае, што менавіта навык самакантролю звычайна аказваецца найбольш слаба сфармаваным ў вучняў.

Д.Б. Эльконин адзначаў ролю дзеянняў самакантролю: «Калі дзеці паўнавартасна засвояць дзеянні кантролю і ацэнкі сваіх дасягненняў, то далейшае фарміраванне вучэбнай дзейнасці будзе праходзіць без адмысловай працы» [2].

Як паказвае практыка, вучні часцей за ўсё не бачаць, не ўмеюць выяўляць памылку ў напісаным імі тэксце. Прычына перш за ўсё ў тым, што дзеянне самакантролю выконваецца імі фармальна.

«Мастацтва настаўніка пачатковых класаў заключаецца ў тым, каб любым спосабам узбуджаючы пазнавальную актыўнасць і самастойнасць дзяцей на ўроку беларускай мовы, у той жа час кіраваць імі, асцярожна дапамагаць ім ў самастойнай працы, папярэджваць памылкі, падахвочваць іх да самакантролю і далучаць ў працу над сваімі недахопамі – словам, вучыць іх вучыцца» [1, с. 23].

Умовай паспяховага станаўлення і развіцця здольнасці кантраляваць напісанае з’яўляецца сфарміраванасць умення выяўляць арфаграмы, вызначаць іх тып і дзейнічаць у адпаведнасці з правілам.

Паказчыкамі сфарміраванасці арфаграфічнага самакантролю з’яўляюцца здольнасць выпраўляць памылку, уменне па тым, што напісана ў сшытку, дыягнасцыраваць прычыну ўласнай памылкі, гэта значыць выявіць тыя дзеянні, якія не былі здзейсненыя пры напісанні тэксту.

Неабходна фарміраваць уменне кантраляваць не толькі вынік, але і працэс яго дасягнення. Аднак вучню зрабіць предметам аналізу ўласныя разумовыя дзеянні цяжка, таму пачынаць неабходна з навучання пошуку памылак у чужых разважаннях, якія прывялі да памылковага напісання.

У першую чаргу вучню неабходна знайсці апіскі. Яны выяўляюцца пры захаванні абавязковай ўмовы: чытаць напісанае на паўголасу, шэптам (на ранніх этапах навучання), затым – пра сябе, але абавязкова па складах. Паскладовы спосаб чытання мяркуе запаволенне працэсу чытання і фіксацыю ўвагі дзіцяці на тым, ці кожны гук пазначаны сваёй літарай. Вучням таксама дазваляецца дапамагаць сабе, вылучаючы алоўкам склады.

Наступны крок самаправеркі – пошук арфаграфічных памылак. Ёсць толькі адзін спосаб іх знайсці – яшчэ раз прааналізаваць словы, каб пераканацца ў тым, што ў іх няма арфаграм. Гэта магчыма, калі вучань цвёрда ведае апазнавальныя прыметы. Затым варта вызначэнне правільнасці або няправільнасці абранай літары. Для гэтага трэба вызначыць тып арфаграмы, гэта значыць высветліць, на якое яна правіла, а затым гэтае правіла прымяніць – вырашыць арфаграфічную задачу. І з гэтых пазіцый ацаніць выбраную пры пісьме літару або, калі літара пакуль не абраная і на яе месцы “пакінута акенца”, яго закрыць. Як бачым, пішучы паўторна праходзіць усе ступені рашэння арфаграфічнай задачы: ад яе пастаноўкі да выбару літары ў адпаведнасці з правілам. Пры гэтым ён як бы падымаецца на новы віток спіралі: аналізуе вынік з вышыні двойчы (а магчыма, і больш) ажыццёўленага арфаграфічнага дзеяння. У выніку вучань альбо знаходзіць памылку і выпраўляе яго, альбо працягвае знаходзіцца ў сумневах (не ўпэўнены, што правільна вызначыў, у якой марфемы знаходзіцца арфаграмы, не ведае, як дзейнічаць) і выказвае іх, ставячы над літарай «?».

Практычна тыя ж дзеянні прадугледжваюцца і пры спісванні (з той толькі розніцай, што вучням яшчэ неабходна спраўджваць небяспечныя месцы ў запісе, на дошцы або ў кнізе і ў сябе). Звернем увагу на такую істотную дэталь: па якой бы памятцы ні працавалі вучні, самаправерку яны павінны праводзіць з алоўкам у руках. Таму што фарміраванне любога разумовага дзеяння павінна «пачынацца з выкарыстання розных сродкаў матэрыялізацыі». Менавіта таму абавязковы спосабы фіксацыі вынікаў праверкі: складовыя дугі (па пачатковых этапах навучання); кропка пад літарай (.) для пазначэння ўсіх арфаграм; пытальнік над літарай (?) для вылучэння сумніўных літар (калі яны ўжо напісанны).

Выпраўленне памылак у дзіцячых работах павінна быць навучальным. Перш за ўсё, настаўніку неабходна задумацца над спосабамі выпраўлення памылак. Агульнапрыняты спосаб – закрэсліць няправільнае напісанне і выправіць – не спрыяе выхаванню ў дзяцей крытычнага стаўлення да напісанага. Бо, па сутнасці, настаўнік знайшоў за вучня арфаграмы, вызначыў яе тып, выбраў і напісаў верную літару ў адпаведнасці з правіламі. Якія ж спосабы праўкі выбраць, каб яны працавалі на станаўленне усіх уласна арфаграфічных уменняў, у тым ліку і ўменні свядома кантраляваць правільнасць пісьма? Зразумела, што пры такім падыходзе спосаб выпраўлення павінен перайсці ў іншую якасць – стаць спосабам паказу памылкі. Пералічым некалькі прыёмаў, падказаў аўтарамі падручніка «Да тых таямніцаў нашай мовы»: падкрэсліць літару, месца ў слове або ўсё слова, дзе дапушчана памылка; падкрэсліць слова, у ім вылучыць марфему з памылкай;  падкрэсліць слова, у якім ёсць памылка, а на палях ўмоўным знакам ўказаць марфему, якая змяшчае няправільнае напісанне; прывесці на палях верную запіс слова; напісаць на палях правільную літару; на палях паставіць знак памылкі, а побач ‒ указанне на марфему; адзначыць толькі радок, дзе трэба шукаць памылку; пазначыць нумар старонкі, на якой сфармулявана правіла, дадзена рэкамендацыя.

Каб выбраць спосаб выпраўлення, неабходна ўлічваць шэраг фактараў: магчымасці вучня, характар дапушчанай памылкі, момант навучання і г.д. Пры такім падыходзе дапамогу настаўніка становіцца адраснай, паколькі ўлічвае ўзровень падрыхтоўкі кожнага вучня і забяспечвае менавіта яму паступовае фарміраванне неабходных уменняў.

Дадзеныя прыёмы і спосабы па фарміраванні навыку арфаграыічнага самакантролю ўзмацняюць адказнасць у вучняў пры выкананні заданняў, прывучаюць іх працаваць без памылак, а пры выяўленні – тут жа іх выпраўляць, актывізуюць працэс навучання, абуджаюць цікавасць да заняткаў. Беспамылковае выкананне задання можа стаць падставай для высновы аб дастаткова развітым самакантролі. Такім чынам, сістэматычная і мэтанакіраваная праца па фарміраванні навыкаў самакантроля аказвае станоўчы ўплыў на засваенні ведаў, уменняў і навыкаў, прадугледжаных праграмай, павышае матывацыю, актывізуе ўвагу вучняў, стымулюе разумовыя працэсы, фарміруе станоўчыя рысы характару, асобы дзіцяці.

Спіс выкарастаных крыніц