Шлык А.Г. НЕСТАНДАРТНЫЯ ФОРМЫ І МЕТАДЫ ПРАВЯДЗЕННЯ ЎРОКАЎ У ПАЧАТКОВАЙ ШКОЛЕ ЯК АДЗІН СА ШЛЯХОЎ ПАВЫШЭННЯ ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Нестандартны, арыгінальны, нетрадыцыйны ўрок – што гэта значыць? Вызначэнне даць няпроста, але кожны адрозніць нетрадыцыйны ўрок ад традыцыйнага. На звычайным уроку навучэнцы ведаюць, чаго ім чакаць ад кожнага этапу. Падчас тлумачэння яны настроены, слухаць настаўніка, таму са здзіўленнем і цікавасцю ўспрымаюць інфармацыю, паднесеную ў нестандартнай форме (гульня, латарэя, «Поле цудаў», казкі і г.д.)

Нестандартныя ўрокі не могуць паўтарацца кожны дзень, бо губляецца навучальная функцыя ўрока. Такім чынам, нельга сказаць, што стандартныя ўрокі дрэнныя, а нестандартныя добрыя. Перад кожным настаўнікам стаіць галоўная задача – даць трывалыя і глыбокія веды па прадмеце кожнаму вучню, паказаць дзецям іх унутраныя рэсурсы, прывіць ім жаданне вучыцца, імкненне даведацца новае, навучыць дзяцей крытычна думаць, правяраць свае веды, даказваць. Акрамя традыцыйных тыпаў урокаў у нас сустракаюцца і нетрадыцыйныя або нестандартныя ўрокі (ўрокі, якія маюць нестандартную структуру). Нестандартны ўрок – гэта імправізацыя навучальнага матэрыялу.

Арганізацыя нетрадыцыйнага развіваючага навучання прадугледжвае стварэнне ўмоў для авалодання школьнікамі прыёмамі разумовай дзейнасці.

Сёння галоўная мэта сярэдняй агульнаадукацыйнай школы – спрыяць разумоваму, маральнаму, эмацыйянальнаму і фізічнаму развіццю асобы.

Усё самае галоўнае ў выхаваўчым працэсе для вучня здзяйсняецца на ўроку. Сучасны ўрок – гэта, перш за ўсё, ўрок, на якім настаўнік выкарыстоўвае ўсе магчымасці вучня, яго актыўнага разумовага росту, глыбокага і асэнсаванага засваення ведаў, для фарміравання яго маральных асноў [1].

Арганізацыя вучэбна-выхаваўчага працэсу ў сучасных тэхналогіях патрабуе ад сучаснага настаўніка ўдасканалення практычнай дзейнасці шляхам пошуку новых каштоўных прыярытэтаў у вызначэнні мэтаў і зместу, формаў і метадаў пабудовы вучэбнай дзейнасці навучэнцаў. Выкарыстанне нестандартных формаў і метадаў – адно з важных сродкаў навучання, бо яны фарміруюць ў вучняў устойлівую цікавасць да навукі, здымаюць напружанне, скованасць, дапамагаюць фарміраваць навыкі вучэбнай працы, што значыць вучэбнай дзейнасці. Нестандартныя ўрокі аказваюць глыбокае эмацыянальнае ўздзеянне на дзяцей, дзякуючы чаму ў іх фарміруюцца больш трывалыя, глыбокія веды [2].

Нестандартны падыход да адукацыі з’яўляецца залогам прадстаўлення кожнаму вучню роўнавялікага шанцу дасягнуць пэўных вышынь у свеце пераходу на новыя федэральныя дзяржаўныя адукацыйныя стандарты пачатковай агульнай адукацыі. Мэта нестандартнага падыходу да навучання – забяспечыць кожнаму вучню ўмовы для развіцця ў працэсе засваення зместу адукацыі; ўкараненне тэхналогій развіваючага, асобасна-арыенціраванага навучання, гульнявых, камунікатыўных тэхналогій, выкарыстанне групавых форм работы на ўроку, праца ў парах пастаяннага і зменнага складу. Нестандартны урок – гэта неардынарныя падыходы да выкладання вучэбных дысцыплін. Нестандартныя ўрокі – гэта заўсёды свята, калі кожны мае магчымасць праявіць сябе ў атмасферы паспяховасці, і клас становіцца творчым калектывам.

Мэта гэтых урокаў зусім простая: ажывіць сумнае, захапіць творчасцю, зацікавіць штодзённым, бо цікавасць – гэта каталізатар ўсёй вучэбнай дзейнасці [1].

Нетрадыцыйны ўрок – гэта ўрок, які характарызуецца нестандартным падыходам:

• да адбору зместу вучэбнага матэрыялу;
• да спалучэння метадаў навучання;
• да знешняга афармлення [3, с.33].

Магчымасці нетрадыцыйных урокаў вялікія: яны з’яўляюцца сродкам фарміравання пазнавальнай дзейнасці школьнікаў, актывізацыі навучэнцаў у працэсе вучэбнай працы, а таксама адным з спосабаў стымулявання і развіцця цікавасці да навукі. Але ў той жа час яны павінны рэалізоўваць навучальныя,  развіццёвыя і выхаваўчыя задачы, якія ставяцца на кожным уроку [4].

Нестандартныя ўрокі актывізуюць дзейнасць навучэнцаў, робяць ўспрыманне больш актыўным, эмацыянальным, мысленне творчым, самастойным, гнуткім.   А значыць, выкарыстанне нестандартных урокаў спрыяе:

• па углубленню ведаў дзяцей;
• па расшырэнню кругагляду вучняў;
• праверка ведаў вучняў у гульнявой і займальнай форме;
• зняцце стамляльнасці вучняў;
• актыўнае развіццё пазнавальных інтарэсаў вучняў [5].

У выбары нестандартных урокаў неабходна мера. Вучні прывыкаюць да незвычайных спосабаў працы: губляецца цікавасць: прыкметна зніжаецца паспяховасць. Месца нетрадыцыйных урокаў у агульнай сістэме павінна вызначацца самім настаўнікам у залежнасці ад канкрэтнай сітуацыі, умоў ўтрымання матэрыялу і індывідуальных асаблівасцяў дзяцей і самога настаўніка. Неабавязкова ўвесь ўрок павінен быць нетрадыцыйным, магчыма ўвядзенне ў яго розных элементаў, якія могуць актывізаваць навучанне. Гэта можна дасягнуць, уводзячы ў урок віктарыны, галаваломкі, крыжаванкі, рэбусы, шарады, загадкі, гульні.

На ўроках як рускай мовы, так і беларускай шмат увагі надаецца слоўнікавай працы. Можна пастарацца разнастаіць прыёмы правядзення слоўнікавай працы  так, што ў дзяцей не будзе слабець цікавасць да гэтага этапу ўрока.

Напрыклад:

• Настаўнік чытае загадкі, а вучні іх адгадваюць. Адгадкамі з’яўляюцца слоўнікавыя словы, якія дзеці запісваюць у сшытак, падкрэсліваючы месцы ў слове, дзе можна зрабіць памылку, ставячы націск.
• «Даведацца пра прадмет па апісанні». Настаўнік дае апісанне, дзеці называюць прадмет – слоўнікавыя словы, запісваюць іх.
• Гульня «Зачыні фортку». Настаўнік паказвае карткі з адкрытымі фортачкамі (літары, якія трэба запомніць, выразаныя і адагнутыя на процілеглы бок). Навучэнцы скажуць, якую літару трэба ўставіць, і тады фортка «закрываецца» і патрэбная літара ставіцца на сваё месца.
• «Дыктант па картках». Настаўнік паказвае карцінкі з выявай прадметаў – слоўнікавых слоў. Можна іх згрупаваць па тэмах (гародніна, садавіна, школа …). Гэту дыктоўку можна праводзіць па-рознаму: як каменціраванае пісьмо, як самастойную працу, як дыктоўку-маўчанку.
• Адгадаць рэбусы, крыжаванкі, складзеныя настаўнікам з слоўнікавых слоў.
• Гульня «разляцеліся шары». На дошцы напісаны словы з прапушчанымі літарамі на вывучаныя правiлы, а справа за рысай знаходзяцца рознакаляровыя шары з напісанымі на іх літарамі. Навучэнцы выходзяць да дошкі, знаходзяць патрэбны шар і прымацоўваюць яго да слова.
• Граматычная эстафета з элементамі спаборніцтва. На дошцы ў 3 слупкі выпісаны словы з прапушчанымі літарамі на вывучаныя правiлы. Вучні дзеляцца на 3 каманды, па сігналу адначасова выходзяць да дошкі і ўстаўляюць ў словы прапушчаныя арфаграмы. Выйграе той рад, які хутчэй спраўляецца з заданнем, зрабіўшы пры гэтым найменшую колькасць памылак.
• Работа па перфакарты. Настаўнік раздае вучням карткі са слоўнікавымі словамі, у якіх прапушчаныя арфаграмы. Дзеці кладуць іх на чысты ліст і ўпісваюць прапушчаныя літары [6].

Параўнальны аналіз планавання традыцыйнага і нестандартнага ўрока.

Традыцыйны ўрок	Нестандартны ўрок
Мэта ўрока: а) для настаўніка: даць новы матэрыял; б) для вучня: засвоіць новыя веды.	Мэта ўрока: а) для настаўніка: арганізаваць прадуктыўную дзейнасць вучняў; б) для вучня: стварыць творчую прадукцыю.
Віды дзейнасці на ўроку: а) для настаўніка: тлумачэнне новай тэмы, замацаванне пройдзенага матэрыялу; б) для вучня: праслухоўванне новага матэрыялу, запамінанне, асэнсаванне, замацаванне новага матэрыялу	Віды дзейнасці на ўроку: а) для настаўніка: арганізацыя творчай дзейнасці; б) для вучня: даследаванне новага аб’екта, аналіз з’яў і т. д.
Структура ўрока — строга па распрацаваным плане, без адступленняў.	Структура ўрока — сітуацыйнасць, адыход ад запланаванага.
Падыход да тэмы ўрока — адзін пункт гледжання на што вывучаецца праблема выкладзеная ў падручніку.	Падыход да тэмы ўрока — разнастайнасць пунктаў гледжання спецыялістаў на што вывучаецца праблема.
Кантроль — прайграванне вучнямі вывучанай тэмы.	Кантроль — прадстаўленне і абарона вучнямі творчага прадукта па гэтай тэме.
Завяршальны этап урока — падвядзенне вынікаў, замацаванне вывучанай тэмы.	Завяршальны этап урока — рэфлексія, ўсведамленне ўласнай дзейнасці.

Прымяненне нетрадыцыйных формаў урокаў, у прыватнасці ўрока-гульні, урока-экскурсіі – гэта магутны стымул у навучанні, гэта разнастайная і моцная матывацыя. З дапамогай такіх урокаў значна больш актыўна і хутчэй адбываецца ўзбуджэнне пазнавальнай цікавасці, збольшага таму, што чалавеку па сваёй прыродзе падабаецца гуляць, іншай прычынай з’яўляецца тое, што матываў у гульні значна больш, чым у звычайнай вучэбнай дзейнасці [5].

Аналіз педагагічнай літаратуры дазволіў вылучыць некалькі дзесяткаў тыпаў нестандартных урокаў. Іх назвы даюць некаторыя ўяўленні аб мэтах, задачах, методыцы правядзення такіх заняткаў. Пералічым найбольш распаўсюджаныя тыпы нестандартных урокаў:

1. Урокі — дзелавыя гульні.

2. Урокі-спаборніцтвы.

3. Урокі тыпу КВЗ.

4. Тэатралізаваныя ўрокі.

5. Камп’ютарныя ўрокі.

6. Урокі з групавымі формамі працы.

7. Урокі творчасці.

8. Урокі-аўкцыёны.

9. Урокі- конкурсы.

10. Урокі-абагульнення.

11. Урокі-фантазіі.

12. Урокі-гульні.

13. Урокі- экскурсіі.

14. Урокі — гульні «Поле цудаў».

Педагогі пастаянна шукаюць спосабы ажыўлення ўрока, імкнуцца разнастаіць формы тлумачэнні і зваротнай сувязі.

Зразумела, ніхто не патрабуе адмены традыцыйнага ўрока, як асноўнай формы навучання і выхавання дзяцей. Гаворка ідзе пра выкарыстанне ў розных відах вучэбнай дзейнасці нестандартных, арыгінальных прыёмаў актывізуе ўсіх вучняў, якія падвышаюць цікавасць да заняткаў і разам з тым забяспечваюць шпаркасць запамінання, разумення і засваення вучэбнага матэрыялу з улікам, вядома, ўзросту і здольнасцяў школьнікаў.

Многія творчыя настаўнікі сталі выкарыстоўваць незвычайныя разнавіднасці ўрока, новыя пабудовы вучэбных заняткаў, у корані адрозніваюцца ад так званых нестандартных урокаў класічнага ўзору.

Да такіх ўрокаў трэба старанна рыхтавацца: даваць папярэднія заданні, тлумачыць пабудову ўрока, ролю і задачы кожнага вучня; рыхтаваць наглядныя дапаможнікі, карты, дыдактычны матэрыял. Прадугледжваецца ход заняткаў з улікам ўзроўню і асаблівасцяў як класа ў цэлым, так і асобных школьнікаў, характару і здольнасцяў вучняў, якія атрымалі канкрэтнае заданне, паслядоўнасць аперацый [7].

Вялікае значэнне ў арганізацыі ўрока мае яго пачатак. Важна наладзіць іх на працоўны лад. Менавіта для гэтага можна выкарыстоўваць прыём пачатку ўрока ў нетрадыцыйнай форме.

— Весела гучыць званок,

     Яго голас нам знаёмы.

     Запрашаю на ўрок

     Беларускай мовы!

У якасці стандартнага прыёму можна выкарыстоўваць этапы ўрока з элементамі тэатралізацыі.

—  Правярай-ка. Праверка хатніх заданняў і якіх-небудзь ўменняў.

—  Успамінай-ка. Паўтарэнне правапісу літар, арфаграм.

—  Думай-ка. Заданні павышанай цяжкасці, апярэджанне.

—  Словазнайка. Розная праца з тэкстам.

—  Паіграйка. Граматычныя гульні.

—  Угадайка. Займальны матэрыял у выглядзе рэбусаў, загадак і да т.п.

—  Слухайка. Разнавіднасць слыхавога, выбарачнага дыктанта.

— Назірайка. Некалькі назіранняў пры падрыхтоўцы да праходжання новай тэмы.

— Састаўляйка. Праца з дэфармаваным тэкстам, апорнымі словамі.

— Пазнавайка («Ці ведаеце вы?»). Знаёмства з правіламі беларускай (рускай) мовы, кароткія звесткі ў сувязі з тэмай урока [8].

Навучанне павінна быць развіццёвым, накіраваным на развіццё пазнавальнай актыўнасці, пазнавальнай цікавасці і здольнасцяў навучэнцаў. У сувязі з гэтым асаблівае значэнне набываюць гульнявыя формы навучання, у прыватнасці, дыдактычныя гульні.

Дыдактычныя гульні прадастаўляюць магчымасць развіваць у навучэнцаў адвольнасць такіх працэсаў, як увага і памяць. Гульнявыя заданні станоўча ўплываюць на развіццё кемлівасці, знаходлівасці. Многія гульні патрабуюць не толькі разумовых, але і валявых намаганняў: арганізаванасці, вытрымкі, уменні выконваць правілы гульні.

Галоўнае, каб гульня арганічна спалучалася з сур’ёзнай, напружанай працай, каб гульня не адрывала ад вучэння, а, наадварот, спрыяла інтэнсіфікацыі разумовай працы.

Пры стварэнні дыдактычных гульняў многія кіруюцца не толькі жаданнем сфармаваць адэкватныя ўзаемаадносіны ў калектыве, дапамагчы школьнікам асвоіць сацыяльныя ролі, але і неабходнасцю павысіць пазнавальную актыўнасць і цікавасць вучняў да ўрока. У гульні вучні ахвотна пераадольваюць цяжкасці, развіваюць уменне аналізаваць сваю дзейнасць, ацэньваць свае ўчынкі і магчымасці [9].

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што ад умення настаўніка правільна арганізаваць урок і пісьменна выбраць тую ці іншую форму правядзення занятка, залежыць у многім эфектыўнасць навучальнага працэсу.

Нетрадыцыйныя формы правядзення ўрокаў даюць магчымасць не толькі падняць цікавасць навучэнцаў да вывучаемага прадмета, але і развіваць іх творчую самастойнасць. Прыёмы і формы працы нараджаюцца паступова на працягу некалькіх гадоў працы, частка з іх запазычана з вопыту работы іншых настаўнікаў, частка – з кніг, метадычных дапаможнікаў [8].

Такія формы правядзення заняткаў «здымаюць» традыцыйнасць урока, ажыўляюць думкі. Аднак неабходна адзначыць, што занадта часты зварот да падобных формаў арганізацыі навучальнага працэсу немэтазгодна, так як нетрадыцыйныя ўрокі могуць хутка стаць традыцыйнымі, што ў канчатковым рахунку прывядзе да падзення ў вучняў цікавасці да прадмета [7].

Спіс выкарыстаных крыніц