УДК 373.3

Князева К.Ф.

 

магістрантка 1 курса педагагічнага факультэта

Установы адукацыі «Гродзенскі Дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы»

 

(навуковы кіраўнік – Лапкоўская А.М., дацэнт кафедры прыродазнаўчых і лінгвістычных дысцыплін і методык іх выкладання, кандыдат філалагічных навук, дацэнт)

 

ВІДЫ СПЕЦЫЯЛЬНЫХ ПРАКТЫКАВАННЯЎ ДЛЯ РАЗВІЦЦЯ ПАЎНАЦЭННАГА НАВЫКУ ЧЫТАННЯ

 

Аннотация. В стататье затрагвается очень важная проблема: формирование полноценного навыка чтения у учащихся І ступени общего среднего образования. Приводятся разработанные и аппробированные автором статьи виды специальных упражнений, которые можно использовать при формировании всех качеств чтения.

 

Паўнацэнны навык чытання і ўменне самастойна працаваць з тэкстам, можна фарміраваць з дапамогай сістэмы спецыяльных практыкаванняў, якія дазваляюць выпрацоўваць свядомасць, бегласць, выразнасць і правільнасць чытання.

Намі падчас фарміравальнага эксперыменту, які праводзіўся на базе ДУА «Гімназія № 5 г. Гродна» з вучнямі 3 «Б» класа былі выкарыстаны наступныя віды спецыяльных практыкаванняў.

1. Практыкаванні, накіраваныя на развіццё выразнасці вымаўлення. Многія вучні падчас чытання не ўмеюць рэгуляваць сваё дыханне. Для выпраўлення гэтага недахопу і служыць дыхальная гімнастыка: 1) удых носам - выдых праз рот; удых - затрымка дыхання - выдых; удых - выдых па памерах; 2) «гудок набліжаецца і аддаляецца»: удых - на выдысе вымаўляем м-м-м-м, н-н-н-н-н; 3) «рыканне сабакі»: удых - на выдысе р-р-р-р-р; 4) «паветра, якое выходзіць праз дзірку шыны ровара»: с-с-с-с-с; 5) «свечка»: зрабіўшы глыбокі ўдых, на выдысе чытаем роўны і павольны выдых, затым глыбока ўздыхнуць, спыніцца і павольна дзьмуць на полымя ўяўнай свечкі; 6) «патушыць свечку»: інтэнсіўны перарывісты выдых, следам удых, секундная затрымка дыхання, затым кароткімі штуршкамі тры разы выдыхнуць: фу- фу-фу! 7) настаўнік чытае, а дзеці агучваюць: ляцела муха каля вуха: ж-ж-ж; ляцела аса каля носа: с-с-с; ляцеў камар і звінеў: з-з-з; сеў на лоб, мы яго хлоп - і злавілі: з-з-з. Хай ляціць!
2. Практыкаванні на развіццё рухомасці маўленчага апарату «Гукавая размінка»: 1) чытаем хутка, глядзім уважліва: ОІЭ АОЕЯ ЕАЁІО; ЯОЮ АЮОЕ ЭЁЮЯУ; ЫЯЮ УЁЮУ ЮУАОЮ; 2) чытаем галосныя з націскам на адным з іх: ЕАОЕУЫІЭ, ЕАОЕУЫІЭ, ЕАОЕУЫІЭ і г.д. Можна разнастаіць гэта практыкаванне, прамаўляючы склады спачатку з націскам на першы склад, потым на другі і трэці: ДА-ДА-ДА, ДА-ДА-ДА, ДА-ДА-ДА; 3) зрабіўшы глыбокі ўдых, на выдысе чытаем 15 зычных аднаго шэрагу (гукамі): Б Д З З Т Р М Н У З Р Ш Л Н Х; 4) чытаем словы з нарошчваннем: па - жар, сей, пі, ішоў, вёў.
3. Практыкаванні, якія развіваюць бакавы зрок і адпрацоўваць прамы погляд: 1) Для таго каб дзеці змаглі зразумець сутнасць тэрмінаў «бакавы зрок» і «прамы вугал», ім прапануецца, не адводзячы позірку ад радка літар, што напісаны на дошцы, пералічыць прадметы, якія трапляюць у поле зроку справа, злева, зверху, знізу [1, c. 11]; 2) праца з табліцай лічбаў: як мага хутчэй назваць усе лікі па парадку ад 10 да 25, паказваючы алоўкам або ўказкай; старайся запамінаць размяшчэнне адразу двух-трох наступных адзін за адным лікаў; памятай, што вочы глядзяць у цэнтр табліцы, а бачаць яе ўсю цалкам:

 

10	25	14	2
13	15	20	5
19	11	23	24
21	16	7	17
12	22	8	9

 

3) «Саджаем моркву»: а) на дошцы або на паперы малюецца скрыня з морквай; па малюнку - пытанні і каментарыі (мал. 1).

 

 

Мал. 1

 

– Калі морква знаходзіцца ў скрынцы, якая яе частка будзе бачная? (Хвосцік)

– Вось менавіта, на хвосцік і будзе накіраваны прамы погляд. Гледзячы на першы склад, убачыш усё слова на моркве (мал. 2).

 

 

Мал. 2

 

Для практыкавання мы бралі розныя словы з чытаемага тэксту, аднак пры падборы слоў неабходна ўлічваць, што вучань у стане ўбачыць бакавым зрокам не больш за пяць літар. Таму, калі морква «вырастала» занадта вялікая і слова на ёй ўсярэдзіне скрынкі не змяшчалася, то мы вакарыстоўвалі мал. 3.

 

 

Мал. 3

 

– Што ў гэтым выпадку мы бачым, гледзячы на скрыню з морквай? (Хвосцік і кончык, а сярэдзіна ў скрынцы). Такім чынам, прамы погляд можна пераносіць з хвосціка на кончык.

У дадзеным практыкаванні адпрацоўваецца не толькі бакавы зрок, але і ўменне кіраваць прамым поглядам, кантраляваць тую частку слова, якую вучань бачыць бакавым зрокам, уменне арыентавацца ў слове і пазбягаць памылак пры чытанні канчаткаў. Бо ў момант, калі погляд накіраваны на хвосцік, бакавы зрок ўлаўлівае тое, што напісана на моркве ў скрынцы. Пераносячы погляд з хвосціка на кончык, дзіця зноў бачыць сярэдзіну словы, кантралюючы сябе.

4) «Робат»: сустракаючы новае, цяжкачытаемае слова, дзіця не можа скарыстацца бакавым зрокам і чытае слова па складах, нярэдка пры гэтым скажаючы яго. Слова друкуецца вялікімі літарамі на дошцы, на канцах літар малююцца шарыкі-кантакты.

У робатаў, як вядома, сваіх думак няма, яны выконваюць толькі закладзеную ў іх праграму: гучаць у тым месцы, на якое накіравана ўказка.

Спачатку ўказка, а з ёй і прамы погляд праходзяць па слове павольна, затым хуткасць з кожным новым паўторам слова ўзрастае, і дзеці прачытваюць слова цалкам, без памылак.

Для таго, каб дамагчыся ўмення не толькі пазнаваць такія словы ў далейшым і вымаўляць іх, але і арыентавацца прамым поглядам у слове, практыкаванне ўскладняецца. Настаўнік з большай хуткасцю праводзіць указкай па розных частках слова (у кірунку чытання), дзеці ж павінны паспець прагаварыць менавіта паказаны ўчастак.

4. Практыкаванні, якія выпрацоўваюць ўвагу да слова і яго частак і якія з'яўляюцца перадумовай правільнага і хуткаснага чытання. У дзяцей слаба развіты артыкуляцыйны апарат, што перашкаджае хуткаму чытанню, таму ў ІІ і ІІІ класах актуальныя такія практыкаванні: 1) Чытанне спалучэнняў двух-трох зычных з галоснымі:

 

			С	Т	Р
Ы	І	О	Э	Я	Ю	Ё	У	А
			С	Т	В

 

2) Чытаем: павольна, ва ўмераным тэмпе, паскараючы тэмп: ЖЗІ    ТНО    КТРІ    ДРУ    ЗБІ    СТРУ; Вараб_ сядзеў_ на галін_ і чырыкаў.

3) скарагаворкі:

 

Скача чапля па балоце, чачотачка ў чароце, А чубаты чачот топча, топча агарод.

Лаўрэн лавіў рыбу, Лара варыла рыбу з лаўровым лістом.

 

а) Прачытай скарагаворкі арфаграфічна.

б) Прачытай скарагаворкі арфаэпічна.

в) Праца з таблічкамі: дзеці чытаюць скарагаворкі ў адпаведнасці з заданнем:

 

ціха

моцна

шэптам

нямое кіно (бязгучна)

 

4) «Дом, які пабудаваў Джэк»: дзеці вымаўляюць на максімальнай хуткасці першае словазлучэнне некалькі разоў да таго часу, пакуль у іх гэта не атрымаецца. Затым дадаецца яшчэ 1-2 словы, якія прачытваюцца з той жа хуткасцю. І так да канца ўрыўка, паўтараючы кожны раз усё спачатку, як у вядомым вершы «Дом, які пабудаваў Джэк». Напрыклад:

У некаторым царстве ...

У некаторым царстве жыў-быў ...

У некаторым царстве жыў-быў багаты купец … і г.д.

5. Практыкаванні, якія развіваюць аператыўную памяць, устойлівасць увагі: 1) «Знайдзі лішнюю літару»: О І Б Я У. Можна са старых газет выразаць любыя тэксты і раздаць іх дзецям. Заданне: сёння мы выкрэсліваем толькі літару І. Заўтра - іншую і г.д.; 2) «Знайдзі лішняе слова»: прачытай і растлумач свой выбар: СЛОН МЯДЗВЕДЗЬ ТЫГР; ЛЕЎ МАТЫЛЁК КОШКА; 3) «Фотавока»: за 20 секунд дзеці павінны поглядам «сфатаграфаваць» словы і адказаць на пытанне: ці ёсць сярод іх тое слова, што называе настаўнік; 4) «Так ці не?»: вучні слухаюць прапановы і вызначаюць, ці можа гэта быць. Калі так, то калі, дзе, чаму? Калі няма, то патрабуецца доказна гэта растлумачыць. Напрыклад: Выпаў снег, Алёша выйшаў загараць і інш. Гэта практыкаванне нацэлена на ўвагу да тэксту, яго свядомае засваенне, уменне хутка зразумець сэнс прачытанага, дакладна пабудаваць выказванне.
6. Практыкаванні, якія развіваюць гнуткасць і хуткасць чытання сам сабе і ў голас: 1) «Гульня ў хованкі»: паказваецца старонка падручніка (любая), а затым чытаецца тэкст. Дзеці павінны знайсці старонку, вачыма адшукаць патрэбны радок і далучыцца да чытання настаўніка; 2) чытанне з лікам слоў: а) шчыльна затулі вусны і зубы; б) чытай толькі вачыма; в) чытай як мага хутчэй, пры гэтым лічачы пра сябе словы тэксту; г) адкажы на пытанне да тэксту (даецца перад чытаннем); 3) чытанне пад гукавы арыенцір: на магнітафон запісваецца тэкст з вызначанай хуткасцю. Дзеці павінны сачыць за голасам па кнізе, паспяваць агучваць тэкст сінхронна з магнітафонам [2, c. 132]. Праверка ажыццяўляецца індывідуальна: дотык да пляча дзіцяці рукой азначае - чытай услых. Пажадана праводзіць такую працу сістэматычна. Пры гэтым хуткасць гучання «гукавога арыенціру» паступова ўзрастае.
7. Практыкаванні, якія спрыяюць сінтэзу ўспрымання і разумення: 1) Дапамажы галосным і зычным пасябраваць. Злучы іх так, каб атрымаліся словы:

 

Ж…К		О		Д…М
М…Ш…Н		У		КН…Г…
ШК…ЛЬН…К		А		ХВ…СЦ…К
		І

 

2) з кожнага слова выкінь па адной літары, зрабі гэта так, каб з пакінутых атрымалася новае слова: полк, фарба, экран, бяда і інш.; 3) у пачатак слова ці яго канец дадай літару, каб атрымалася новае слова; 3) «Смачныя словы»: уяві, што ў цябе дзень нараджэння і табе неабходна накрыць стол, але, выбіраючы прысмакі, памятай, што назвы іх павінны складацца з двух і трох складоў: халва, абаранкі, чай, ліманад; вафлі, вінаград, вішня, мандарын.

8. Практыкаванні, якія развіваюць лагічнае мысленне. Гэтыя практыкаванні спрыяюць развіццю хуткасці мыслення ў працэсе чытання, яго усвядомленасці. 1) перастаў літары: У лесе на хвоі дзісяць целядз. Хвастом ўпіраецца ў остлв эравд. Носам па ствале стукае, уарк бедзўя казявак шаеук (У лесе на хвоі сядзіць дзяцел. Хвастом ўпіраецца ў ствол дрэва. Носам па ствале стукае, кару дзяўбе, казявак шукае); 2) «Пошук»: ці зможаш ты знайсці сувязь паміж двума, на першы погляд, не звязанымі адна з адной падзеямі? Растлумач, як усё адбывалася: Сабака пагналася за курыцай. Школьнікі не змаглі паехаць на экскурсію; 3) вучымся выказваць думкі іншымі словамі, практыкаванне накіравана на тое, каб навучыць вучня аперыраваць словамі: Цяперашняя зіма будзе вельмі халоднай. Трэба перадаць гэтую ж думку без скажэння, але іншымі словамі. Ні адно са слоў гэтага сказа не павінна выкарыстоўвацца ў новых сказах; 5) складанне сказаў з трыма словамі, не звязанымі паміж сабой па сэнсе: возера, мядзведзь, аловак. Напрыклад: Мы намалявалі алоўкам, як мядзведзь на лясным возеры ловіць рыбку. Практыкаванне развівае здольнасць ўсталёўваць сувязі паміж прадметамі і з'явамі, творча думаць, ствараць новыя цэласныя вобразы з разрозненых прадметаў.
9. Практыкаванні на фарміраванне навыку правільнага чытання: 1) апішы прадмет (настаўнік паказвае яго і хутка прыбірае); 2) паўтары, што сказаў настаўнік: скрынка – скарынка, люлька – лялька, бабака – шапка і г.д.; 3) выберы словы на зададзены гук (з прачытанага верша, сказа, тэксту); 4) чытанне слоў, якія адрозніваюцца адной літарай: мел - мель, мышка - мошка, мішка - міска; 5) чытанне слоў, якія маюць аднолькавыя прыстаўкі, канчаткі: прыехаў, прыйшоў, прышыў, прынёс, прыпеў; чырвонае, белае, блакітнае, чорнае. жоўтае; лялька, мама, тата, лапа, лыжка.
10. Практыкаванні на развіццё выразнасці чытання: 1) чытанне сказаў з рознай інтанацыяй; 2) чытанне тэксту з перадачай эмоцый (радасці, абурэння, смутку, гонару і г.д.) у залежнасці ад зместу; 3) слоўнік настрою, які вельмі дапамагае ў працы над выразным чытаннем. Ён ёсць у кожнага вучня. Пасля таго, як настаўнік выразна прачытае твор, дзеці выкладваюць на парту карткі са словамі, якія пазначаюць настрой, якое яны адчувалі падчас чытання творы. Напрыклад, у дзяцей з'яўляюцца карткі са словамі: «вясёлае», «радаснае». Аналізуючы твор, мы набліжаемся да пытання, якія пачуцці заклаў сам аўтар? І запісваем на дошцы іншыя словы, якія адлюстроўваюць настрой аўтара: (вясёлае, радаснае, шчаслівае, здзіўленне, ўзбуджэнне).

Пасля такой працы дзеці чытаюць тэкст значна выразней, імкнучыся праз чытанне перадаць і свой асабісты настрой, і настрой аўтара.

 

Слоўнік настрою і стану

 

Абураны	Гераічны	Неспакойны	Сумны
Бадзёры	Дабрадушны	Смешны	Сур’ёзны
Баявы	Жартаўлівы	Сонны	Таямнічы
Баязлівы	Жудасны	Спакойны	Трыўмфальны
Вясёлы	Загадкавы	Спачувальны	Тужлівы

 

 

Такім чынам, паўнацэнны і дастаткова аўтаматызаваны навык чытання дапамагае вучням пастаянна пашыраць свой кругагляд, стварае спрыяльныя ўмовы для развіцця яго разумовых здольнасцей, уяўлення, спрыяе творчай дзейнасці ў розных галінах. На ранняй стадыі навучання чытанне само па сабе з’яўляецца толькі зместам вучэбнай дзейнасці дзіцяці, на наступных этапах яно выступае як неабходны сродак набыцця ведаў. Навучыць дзіця правільна, бегла, свядома, выразна чытаць - адна з асноўных задач навучання ў пачатковых класах. Ад умення чытаць шмат у чым залежыць поспех вучэбнай дзейнасці вучня і яго псіхічнае развіццё.

 

Спіс літаратуры

1. Адамович, E.A. Как улучшить качество чтения / Е.А. Адамович // Начальная школа. - 2009. - № 1 - С.11-25.
2. Леонтьев, А.А. Обучение чтению младших школьников / А.А. Леонтьев – М. : Просвещение, 1991. – 215 с.